تغییر چهره عربستان با ماسک موسم الریاض/ سرنوشت پهلوی در انتظار بن سلمان است؟

پس از انتشار گسترده اخبار مربوط به قتل فجیع جمال خاشقچی در کنسولگری عربستان سعودی در ترکیه، محمد بن سلمان تصمیم گرفت تا با انجام سلسله اصلاحاتی اقدام به ترمیم چهره خود در عرصه جامعه جهانی کرده و خود را به عنوان پیشگام اصلاحات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در سرزمین وحی نشان دهد! در الگوی جدید فرهنگی عربستان سعودی رخت کهنه سلفی‌گری را کنار گذاشته و به جای آن الگوهای فرهنگی غرب را به عنوان امر مطلوب و پسندیده در اختیار مردم قرار می‌دهد. پیگیری چنین الگویی از سوی محمد بن سلمان سبب شده است تا برخی افراد شاخص در حوزه مطالعات فرهنگی از جنگ «رادیکالیسم علیه رادیکالیسم» در عربستان سعودی سخن بگویند. برخی دیگر با اشاره به بافت سنتی جامعه عربستان و در عین حال امکان خیزش نسل‌های قدیمی در عربستان بر این نکته تاکید کردند که «ام.بی.اس» نباید به قیمت ارتباط‌گیری با «نسل زد»، پایه‌های سلطنت را به دست خود به خطر بی‌اندازد. «موسم الریاض» مهم‌ترین نماد روند آغاز شده در شبه جزیره عربستان است.

ناسیونالیسم علیه اسلام گرایی

تجربه سال‌های ۲۰۱۱ الی ۲۰۱۸ نشان داد که تا چه اندازه اندیشه «اسلام‌گرایی» و میل به «اسلام سیاسی» متاثر از الگوی انقلاب اسلامی ایران و اندیشه اخوان المسلمین در سراسر منطقه گسترش پیدا کرده است. شهروندان کشورهای محافظه کار سنی با عبور از سیستم آموزشی و تبلیغات رسمی، حکام خود را افرادی وابسته به غرب می‌دانستند که صرفا با «زور شمشیر» بر اریکه قدرت تکیه زدند و هیچ اعتباری برای ارزش‌های دینی و حتی معیشت آن‌ها قائل نیستند. سقوط پی‌درپی حکام تونس، مصر، لیبی و یمن نشان دهنده آغاز خیزش مردمی بود که به دنبال «احیای کرامت» خود پس از سال‌ها تحقیر بودند. مردم شمال آفریقا یا یمن با آنکه در سال‌های گذشته تجربه سطحی از «آزادی سیاسی» و «دموکراسی» را داشتند اما به دلیل روی کارآمدن حکام اقتدارگرا نتوانستند دستآوردهای دموکراتیک خود را ادامه دهند. علاوه بر این، بحران مالی ۲۰۰۸ و سرریز شدن پیامدهای آن به کشورهای حوزه عرب-مد موجب شد مشکلات اقتصادی نیز زندگی روزمره مردم را دچار اخلال کند. در چنین شرایطی اندیشه اسلام سیاسی و صدای افرادی مانند راشد الغنوشی و محمد مرسی بیش از پیش در محیط  سیاسی منطقه شنیده می‌شد.

در آن دوران محور کشورهای «ضد انقلاب» یعنی عربستان سعودی، امارات عربی متحده، بحرین، کویت، اردن و بعدها مصر تحت هدایت عبدالفتاح السیسی تصمیم گرفتند تا دست به اصلاحات گسترده اقتصادی- اجتماعی بزنند تا از این طریق بتوانند میل شهروندان به اندیشه اسلام سیاسی را کاهش دهند. در این ایده گسترده حکام کشورهای عربی با انتشار سندهای چشم‌انداز رسماً اعلام کردند که قصد دارند ضمن متنوع‌سازی منابع درآمدی، اصلاحات جدی در حوزه فرهنگی و بهبود تصویر ملی خود در محیط بین‌المللی را دنبال کنند. برای پادشاهی عربی سعودی موسم الریاض به عنوان یک «انقلاب بزرگ فرهنگی» در جامعه سعودی در کنار سایر پروژه‌های «ام.بی.اس» مانند شهر هوشمند نئوم، صنعتی سازی فوتبال، خرید سهام شرکت‌های بزرگ و صدها ابتکار دیگر معنا پیدا می‌کند.

موسم الریاض در فصل پنجم

ریاض علاوه بر تلاش برای متنوع‌سازی منافع درآمدی جهت خلاصی از «خام فروشی»، اهداف دیگری را نیز در جریان «موسم الریاض» دنبال می‌کند. محمد بن سلمان قصد دارد از طریق کشاندن چهره‌های مطرح بین‌المللی و همچنین افزایش ارتباط میان گردشگران خارجی و شهروندان سعودی، زمینه تغییر فرهنگ بومی را فراهم آورد. تکمیل این فرآیند به تقویت برند ملی و قدرت نرم سعودی در محیط بین‌المللی کمک شایانی خواهد کرد. ایجاد چنین بستری سبب می‌شود تا افراد سنتی جامعه سعودی با انواع سبک زندگی‌ها و نگرش‌های متنوع از سراسر جهان آشنا شده و به تدریج پذیرای دیدگاه‌های متکثر (پلورالیسم فرهنگی) شوند.

پنجمین فصل موسم الریاض در حالی برگزار می‌شود که نخستین دوره آن از اکتبر سال ۲۰۱۹ میلادی با ابتکار ترکی الشیخ، بازوی محمد بن سلمان در حوزه «اصلاحات فرهنگی»، براساس سند چشم انداز ۲۰۳۰ و تحت هدایت اداره سرگرمی عمومی برگزار شد. «شرکة الاتصالات السعودیة» و «البنک الأهلی السعودی» حامیان مالی این رویداد بزرگ هستند. هدف نهایی این جشنواره علاوه بر آشنایی بیشتر مردم جهان با فرهنگ و ظرفیت موجود در پادشاهی سعودی، افزایش سهم «اقتصاد گردشگری» در اقتصاد عربستان با تکیه بر آثار باستانی، فرهنگ محلی و صنعت سرگرمی است. ریاض قصد دارد تا چشم‌انداز ۲۰۳۰، سالانه میزبان یکصد میلیون گردشگر از سراسر جهان باشد. هم اکنون برگزارکنندگان این رویداد قصد دارند تا طی چند ماه آینده حداقل چهار میلیارد دلار از این جشنواره درآمد کسب کنند.

نزدیک به یازده میلیون مخاطب از اولین دوره این جشنواره بازدید کردند. در مدت برگزاری این جشنواره دو ماهه، میزان رزرو پروازها ۱۰۶ درصد افزایش پیدا کرده و در عین حال درصد رزرو هتل‌های سعودی تا ۲۴۰ درصد افزایش پیدا می‌کند. چهارم نوامبر ۲۰۲۱ ترکی آل الشیخ رئیس اداره سرگرمی عمومی به دلیل رونمایی از سرسره غول پیکر، ضمن دریافت دو گواهینامه بین‌المللی به دلیل برگزاری بزرگ‌ترین رویداد سرگرمی، نام «موسم الریاض» وارد کتاب رکودهای گینس شد. البته برخی کارشناسان حوزه عربستان معتقدند که ریاض در سال‌های اخیر سهمیه حج سایر کشورها را افزایش داده و این آمار ارتباط زیادی با برگزاری جشنواره «موسم الریاض» ندارد.

در جریان جشنواره موسم الریاض چهره‌های سرشناسی همچون کریستیانو رونالدو، دیوید بکهام و ویل اسمیت، هنرمندان مطرحی چون جنیفر لوپز، مارایا کری و جاستین بیبر نیز اجراهای زنده داشتند. این رویداد با میزبانی هیئت سرگرمی عربستان سعودی و با بودجه‌ای بالغ بر ۱۰ میلیارد دلار برگزار شد. در این دوره ۱۵۰ رویداد فرهنگی و هنری در چهارده منطقه مختلف ریاض نیز برگزار گردید. همچنین برندهای معتبر بین‌المللی حضور فعالی در این دوره از جشنواره داشتند. لویی ویتون یک نمایشگاه ویژه از کلکسیون تاریخی خود را به نمایش گذاشت، گوچی نیز از مجموعه منحصر به فردی از طراحی‌های مدرن و عربی رونمایی کرد.

آل سعود و تکرار تجربه پهلوی

موسم الریاض تکه‌ای از پازل رویای توسعه «ام.بی.اس» برای جامعه عربستان است. در این جشنواره فرهنگی، هنری، سرگرمی و ورزشی شاهزاده بلندپرواز سعودی برای بهبود تصویر خود در جامعه جهانی و در عین حال افزایش گردشگری غیرمذهبی در پادشاهی عربی سعودی قصد دارد تا موسم الریاض را به عنوان نماد «اصلاحات فرهنگی» به جامعه سنتی عربستان سعودی عرضه کند. نکته کلیدی آن است که سرعت بالای این تغییرات سبب می‌شود تا جامعه سعودی که پیش از این تحت تعالیم محافظه‌کارانه خاندان آل شیخ قرار داشته است، ناگهان با نوعی برهنگی فرهنگی مواجه شود که پیش از این برای اعلام «ارتداد» افراد و مجازات آن‌ها کفایت می‌کرد. برهمین اساس گروهی از جامعه شناسان معتقدند که سرعت بالای حرکت هیئت حاکمه عربستان به سمت «سکولاریسم» و جایگزینی انگاره‌های «ملی‌گرایی» به جای «اسلام‌گرایی» می‌تواند موجب واکنش تند جامعه علیه برگزارکنندگان این مراسم شود! این مدل ملی‌گرایی فعلا مانند پان ترکیسم به دنبال کشورگشایی و دست‌اندازی بر خاک سایر کشورهای همسایه نیست اما به تدریج سبب خواهد شد تا روحیه جامعه سنی عربستان به تدریج تغییر و جهت «تهاجمی‌تری» پیدا کند. در حافظه تاریخی ایرانیان، سرعت بالای تغییرات فرهنگی که نمونه آن را در جشن «هنر شیراز» و هنجارشکنی سازمان‌یافته از سوی برگزارکنندگان این مراسم می‌توان دید، یکی از عوامل قیام مردم و سقوط حکومت پهلوی شناخته می‌شود. حال باید منتظر ماند و دید که آیا سرنوشت خانواده پهلوی برای آل سعود تکرار خواهد شد یا آنکه محمد بن سلمان خود را برای مواجه با واکنش احتمالی بخش محافظه‌کار جامعه آماده کرده است.