مهسا بهادری: ناترازی تولید و مصرف گاز موجب شده که برخی نیروگاه‌های حرارتی در فصل پاییز و زمستان از سوخت مایع استفاده کنند. با توقف مازوت‌سوزی در سه نیروگاه کشور، دولت مجبور است که ساعاتی در شبانه‌روز خاموشی برنامه‌ریزی شده در کشور اعمال کند. البته نکته‌ای که انتظار می‌رفت این بود که با توقف مازوت‌سوزی، وضعیت آب‌وهوا کمی بهبود پیدا کند و لازم نباشد مانند سال‌های گذشته هر روز با آلودگی در سطح هشدار در کلان‌شهرها مواجه شویم.آن هم در شرایطی که وب‌سایت IQAir،  با استفاده از فناوری‌های پیشرفته نظارتی، آلودگی هوا را اندازه‌گیری کرده و داده‌های دقیق و لحظه‌ای ارائه می‌دهد و به وضعیت آلودگی شهرهای جهان نظارت می‌کند، اعلام کرده که تهران پس از لاهور، دهلی و لاکا در رتبه چهارم آلوده‌ترین شهرهای جهان قرار دارد و پس از تهران، بمبئی و جاکارتای اندونزی در رتبه‌های ششم و هفتم قرار دارند.حدود دو هفته پیش بود که صدور دستور توقف مازوت‌سوزی در سه نیروگاه «شازند»، «کرج» و «اصفهان» با استقبال افکار عمومی روبه‌رو شد و بسیاری پرسیدند که چرا این تصمیم برای نیروگاه‌های شهرهای دیگری، چون اهواز گرفته نشده است؟ موضوع اصلاً اولویت داشتن سلامت مردم برخی شهرها و بی‌اهمیت بودن برخی دیگر نیست. این تصمیم براساس میزان مصرف مازوت در این نیروگاه‌ها و نقش آنها در آلودگی هوا گرفته شده است.حتی برای توضیح این وضعیت شینا انصاری، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در یادداشتی و برای شفاف‌سازی این وضعیت نوشت: «برای رسیدن به اولویت‌های اجرایی در موضوع آلودگی هوا، گام‌های پیوسته و متصل مانند پایش، تدوین «سیاهه انتشار»، مدل‌سازی، سناریوسازی و... مورد نیاز است. آخرین «سیاهه انتشار» (مجموعه‌ای از داده‌ها که انتشار آلایندگی تولیدی از منابع گوناگون را به تفکیک مکانی و زمانی نشان می‌دهد) در سال ۱۳۹۶ و برای هشت کلانشهر کشور تهیه شده است.

در آن مطالعه به سناریوهای متعددی برای انتشار منابع آلاینده اشاره شده، اما درباره رفع آنها اولویت‌بندی صورت نگرفته بود. برای مثال اگرچه اسقاط خودروهای فرسوده در کلانشهرهای تهران و اصفهان می‌تواند منجر به کاهش آلودگی هوا شود، اما قطعاً اثربخشی این موضوع در تهران که سهم منابع متحرک در انتشار ذرات معلق ۵۸ درصد است، بیشتر از اصفهان با سهم ۲۵ درصدی منابع متحرک در انتشار ذرات معلق خواهد بود.

درباره مصرف مازوت نیز به شکلی مشابه، اثرپذیری اراک با سهم ۹۸ درصدی منابع ساکن (۸۸ درصد مربوط به بخش تبدیل انرژی) در انتشار گوگرد دی‌اکسید و ثبت ۲۷ روز ناسالم با آلاینده شاخص گوگرد دی‌اکسید بیشتر از سایر کلانشهرهای کشور است.

در نظر داریم راهکارهای کاهش آلودگی هوای هر کلانشهر را متناسب با سهم منابع انتشار آلاینده‌ها در آن کلانشهر تدوین و پیگیری کنیم. راهکارهای مربوط به منابع متحرک مانند اسقاط، نوسازی و توسعه ناوگان حمل و نقل عمومی را در تمام کلانشهرهای کشور (از جمله در تهران و مشهد) پیگیری می‌کنیم. همچنین طرح‌های مربوط به منابع ثابت نیز در تمام مناطق آلوده کشور و با تمرکز بر کلانشهرهای اراک، اصفهان و کرج دنبال خواهند شد. این رویکرد به معنی نقش نداشتن «منابع ثابت» در آلودگی هوای کلانشهرهای تهران و مشهد یا نقش نداشتن «منابع متحرک» در آلودگی هوای کلانشهرهای اراک، کرج و اصفهان نیست. بلکه با توجه به توان کشور در اجرای سیاست‌های کاهش آلودگی هوا اولویت‌بندی صورت می‌پذیرد.

همچنین توقف مصرف مازوت در سه نیروگاه به معنی مصرف آزادانه و بی‌قید و شرط مازوت در سایر نیروگاه‌ها نیست. بلکه همانطور که در مصوبه‌های کارگروه ملی نیز به صراحت بیان شده، سازمان حفاظت محیط زیست پیگیر اجرای وظایف سایر دستگاه‌ها در این زمینه است.»

حد مجاز هر آلاینده چقدر است؟

بر اساس مطالعات و تحقیقات دانشمندان، برای هر آلاینده یک حد مجاز تعریف می‌شود. ذرات معلق کمتر از ۲.۵ آلاینده شاخص هوای تهران در روزهای سرد پایتخت است. این آلاینده دارای قطر ۲.۵ میکرون و یا کمتر هستند که تقریبا یک سی ام قطر موی انسان است و به عنوان ذرات ریز (fine) نیز شناخته می‌شوند. ترکیب شیمیایی ذرات بسته به محل، زمان و آب و هوا متفاوت است و منابع انتشار آن شامل انواع فعالیت‌های احتراقی (وسایل نقلیه موتوری، نیروگاهی، سوزاندن چوب، و غیره) و فرایندهای صنعتی خاص می‌شود. این ذرات هم به‌طور مستقیم ساطع می‌شوند و هم به شکل آلاینده ثانویه در جو شکل می‌گیرند.

به‌طور کلی عمده‌ترین منابع انتشار ذرات معلق نیز احتراق سوخت مانند سوزاندن زغال سنگ و چوب، خودروهای دیزلی فاقد فیلتر دوده، فرایندهای صنعتی و کشاورزی و انتشار از خودروها است. ذرات معلق عموما در ماه‌های سرد سال کیفیت هوا را تحت تاثیر قرار می‌دهند. مطالعات علمی متعدد درباره ذرات معلق نشان می‌دهد که قرار گرفتن در معرض این آلاینده باعث بروز مشکلات زیادی می‌شود. مرگ زودرس در مبتلایان به بیماری‌های قلبی و ریوی، بروز حملات قلبی غیرکشنده، ضربات قلب نامنظم، ابتلا به سرطان ریه، تشدید آسم، کاهش عملکرد ریه و افزایش علائم تنفسی مشکلاتی است که آلودگی هوا برای سلامت انسان ایجاد می‌کند.

رنگ‌بندی و اعداد شاخص‌های کیفیت هوا

به بهانه مسئله آلودگی هوا و تداوم آن در کلانشهرهایی مثل تهران همدلی به گفت‌وگو با حسین آخانی، فعالیت محیط‌زیست پرداخت که در ادامه می‌خوانید.
او درباره مازوت و ایجاد آلودگی هوا می‌گوید: «مازوت محصول فرعی است که توسط پالایشگاه‌ها تولید می‌شود، جایی که بنزین تولید می‌شود در کنارش مازوت هم تولید می‌شود. در ایران دست‌کم بین ۶۰ تا ۷۰ میلیون لیتر مازوت به دلیل مصرف بنزین مصرف می‌شود و متاسفانه مسئولین ما هیچ‌گاه تکلیف مصرف بنزین در ایران را مشخص نکردند و متاسفانه هر سال رقمی بالغ بر ۱۰ میلیون‌لیتر به مصرف سالانه کشور اضافه شده است که برای تولید این بنزین از پالایشگاه‌هایی استفاده می‌شود که استاندارد لازم ندارند و مازوت زیادی هم تولید می‌کنند. این سیاست در حقیقت محصول سیاست‌های کلان وزارت کشور و شهرداری‌ها است که وظیفه خودشان در جهت توسعه حمل و نقل عمومی پاک انجام ندادند وقتی که شما از حمل و نقل عمومی پاک استفاده کنید که با کیفیت، سریع و ارزان باشد بخش اعظمی از مشکلات حل می‌شود.»

آخانی درباره عوامل دیگر می‌گوید: «اما زمانی که این موارد را فراهم نمی‌کنیم و از طرفی هم دست خودروسازانی مثل سایپا و ایران‌خودرو را بازگشتیم که هرروز خودروهای بی‌کیفیت را وارد بازار کند، منجر به این می‌شود که دست‌کم سالی یک میلیون خودرو به کشور اضافه شود و کمتر خودرویی هم از چرخه حرکت خارج می‌شود، به علاوه موتور سیکلت‌هایی که کمتر کسی به آن اشاره می‌کند، این موارد هر روز در جامعه افزایش پیدا می‌کند و طبیعی است که آلودگی‌اش در شهرها تجمع می‌کند و پسماند تولید بنزین هم که مازوت است، در نیروگاه‌ها خرج می‌شود.»

او درباره مقصران به وجودآمدن چنین وضعیتی می‌گوید: «‌مقصر دستگاه‌هایی است که تا کنون وظیفه خودشان در اداره درست مملکت را به کار نگرفتند. از طرفی هم مردم حواسشان نیست، از بنزین ارزان استفاده می‌کنند اما به جان خودشان آسیب می‌زنند. این ارزانی در مقایسه با اقلام دیگر سنجیده می‌شود، با این شرایط چگونه است که میوه یک کالای گران است و بنزین نسبتا ارزان؟»

او در پاسخ به این سوال که اگر قیمت بنزین افزایش پیدا کند وکیفیت آن هم بهبود پیدا کند، آلودگی هوا بهبود پیدا می‌کند؟ توضیح می‌دهد: «حداکثر پنج تا ده درصد این وضعیت بهبود پیدا می‌کند. به دلیل اینکه حجم خودروهایی که در ایران داریم بسیار زیاد است. متوسط استفاده از خودرو در در اتحادیه اروپا و با مقیاس کیلومتر در سال ۱۱ هزار کیلومتر است در صورتی که در ایران بالای ۲۰ هزار کیلومتر است. این یعنی ما دوبرابر یک شهروند اروپایی از ماشین استفاده می‌کنیم اگر این مسئله را حل کنیم مشکل آلودگی در کشور حل خواهد شد.»آخانی ادامه می‌دهد: «برای اینکه این مقیاس نصف شود دو راه بیشتر وجود ندارد، یکی توسعه حمل و نقل عمومی و راه دوم واقعی کردن قیمت بنزین است.»