روزنو :«مردم رسماً اعلام می‌کنند می‌توان با مقاومت، تحریم را بی‌اثر کرد، وظیفه داریم به خواست مردم، ایستادگی مقابل نظام سلطه را در دستور کار خود قرار دهیم»؛ این جمله نه‌تنها با واکنش منفی از سوی افکار عمومی همراه شده و آمارهای توییتری نشان می‌دهد که بیش از 90درصد مردم تاکنون چنین درخواستی از سکان‌داران اقتصادی نداشته‌اند، از ابعاد اقتصادی هم قابل‌توجه است. برای کشوری همچون ایران که سال‌هاست با تحریم‌ دست‌وپنجه نرم می‌کند، حداقل تجربه نشان داده که از سال 1390 تاکنون متوسط رشد اقتصادی در کشور رو به صفر رفته است. حتی بر اساس برآوردها، تشکیل سرمایه ثابت از حدود 10سال پیش تاکنون منفی شده و در سال‌های اخیر حتی از خط استهلاک نیز عبور کرده است. چراکه میلیاردها دلار سرمایه به‌صورت سالیانه از کشور فرار کرده و به دلیل نبود چشم‌انداز اقتصادی، ریال‌ها در قالب دلار صرف خرید ملک یا سرمایه‌گذاری در کشورهای با وضعیت بهتر اقتصادی شده است. اگر نتیجه ورودی آزمون‌های دانشگاه‌های بین‌المللی به‌خصوص در یک سال اخیر را ارزیابی کرده باشید، حتماً شما هم در جریان افزایش مهاجرت و خروج سرمایه‌ها از کشور شده‎اید. از خرید ملک در ترکیه گرفته تا شدت گرفتن مهاجرت تحصیلی و کاری در کشورهایی که اقتصادهای توسعه‌یافته‌ای دارند، آیا دلیلی جز افزایش فشار تحریم‌ها و نبود چشم‌انداز اقتصادی در داخل ایران می‌تواند داشته باشد؟ افزایش خرید ملک در ترکیه به‌قدری در سال‌های اخیر شدت گرفته که یک‌بار یکی از اعضای هیات رئیسه مجلس در این زمینه گفته بود: «ایرانیان با خرید ملک، ترکیه را از ورشکستگی نجات دادند.» بر اساس برآوردها، از سال 97 تا 99، معادل هفت میلیارد دلار برای خرید ملک در ترکیه از ایران خارج‌شده است. شاید باور نکنید، اما در سالی که گذشت، ایرانیان در صدر جدول خرید ملک در ترکیه حضور داشتند و بیشترین آمار این خرید را به خود اختصاص داده بودند.

هرچند که در سال گذشته، به خاطر شیوع ویروس کرونا خرید ملک و قوانین سخت‌گیرانه‌ی ورود و خروج، خرید مسکن در ترکیه توسط خارجی‌ها اندکی افت داشته است، اما با تولید انبوه واکسن‌های مختلف، می‌توان امید داشت که این اعداد و ارقام، در سال‌ 2022 مجدداً رشد چشمگیری پیدا کند. بد نیست بدانید باوجوداین کاهش، بازهم ایرانیان در صدر قرار داشتند و با رشد 38درصدی نسبت به سال گذشته، در حدود 6500دستگاه خانه و آپارتمان در ترکیه خریداری کرده‌اند.

در سال 2019، عراقی در صدر آمار خرید خانه در ترکیه قرار داشتند، اما با شروع سال 2020، ورق برگشت و اوضاع به نفع ایرانیان تغییر پیدا کرد. درحالی‌که خرید ملک در این کشور توسط اکثر کشورهای منطقه ازجمله عربستان، کویت، اردن، آلمان و سوئد کاهش چشمگیری پیداکرده، اما جای خالی آن توسط ایرانیان پرشده است. نگاهی به آمار نشان می‌دهد که ایران جای بسیاری از کشورها را در حوزه خرید ملک در ترکیه پر کرده؛ چیزی که نشان می‌دهد نبود چشم‌انداز اقتصادی به دلیل تحریم‌ها ایران را در این جایگاه قرار داده است. بسیاری از آگاهان اقتصادی بر این باور هستند که یکی از پیامدهای مهم تحریم که به آن کمتر توجه شده، فرار سرمایه‌ها از کشور به دلیل تیره شدن چشم‌انداز سیاسی و اقتصادی آن است.

دلار و تحریم‌ها

بر اساس آمارهای رسمی، قیمت سکه در یک دهه گذشته ۹۵۳درصد و دلار ۷۷۷درصد رشد کرده است. آن‌طور که برآوردها نشان می‌دهد در یک دهه گذشته اتفاقات عجیبی در اقتصاد ایران افتاده و تورم نقش تعیین‌کننده‌ای در اقتصاد ایران داشته است. با در نظر گرفتن رشد نرخ دلار و طلا می‌توان به‌شدت فشار تورم بر گرده خانوارها در یک دهه گذشته پی برد؛ اتفاقی که نقش تحریم در آن نباید نادیده گرفته شود. حالا در حالی دلار با قرار گرفتن در کانال 31هزارتومانی روی میز معامله می‌رود که قبل از شروع تحریم‌ها؛ یعنی در ابتدای دهه ۹۰ در حدود ۲۶۰۰تومان بود، اما با افزایش ریسک‌های سیاسی و اعمال تحریم‌ها زمینه رشد قیمت ارز فراهم شد؛ به‌طوری‌که قیمت هر دلار آمریکا تحت تأثیر این ریسک‌های سیاسی و افزایش تحریم‌ها رفته‌رفته افزایش یافت و به محدوده ۴هزار تومان در سال ۹۶ رسید. نمودار قیمت دلار در همه این سال‌ها باوجودآنکه صعودی بوده اما شیب ملایمی داشته اما از سال ۹۷ یک‌باره شیب منحنی قیمت دلار با صعودهای عجیبی مواجه شد. علت شیب صعودی منحنی قیمت دلار از ابتدای دهه ۹۰ تا اواسط این دهه این بود که هنوز تحریم‌ها به‌قدری افزایش نیافته بود که جریان ورود ارز به کشور را به‌کلی مسدود کند اما از ۱۸اردیبهشت ۱۳۹۷ با امضای دونالد ترامپ، آمریکا از برجام خارج شد و شدت تحریم‌ها به‌قدری افزایش یافت که موجب شد حجم ورود ارز به کشور به پایین‌ترین حد خود برسد. به‌طوری‌که نگاهی به نمودار قیمت دلار نشان می‌دهد که قیمت هر دلار آمریکا بلافاصله از روزی که آمریکا از برجام خارج‌شده با رشد بسیار زیادی مواجه شده و از محدوده ۴هزار تومان ظرف چهار سال به 31هزار تومان رسید. با در نظر گرفتن میانگین قیمت دلار در طول ۱۲‌ماه پارسال می‌توان گفت؛ قیمت هر دلار آمریکا در سال گذشته رقمی معادل ۲۲هزار و ۸۸۷تومان بوده است. مقایسه این عدد با قیمت هر دلار آمریکا با ابتدای دهه ۹۰نشان می‌دهد قیمت هر دلار آمریکا در این دهه بیش از ۷۷۷درصد رشد کرده که به‌نوعی خود نمایانگر میزان تورم اقتصاد ایران در این دهه است.

رشد سکه

آن‌طور که رصد قیمت سکه در یک دهه اخیر نشان می‌دهد، قیمت هر سکه طرح جدید در طول یک دهه گذشته ۹۵۳درصد افزایش‌یافته است. رشد قیمت سکه هم همانند قیمت دلار در ابتدای این دهه آرام بوده اما با توجه به اثرگذاری قیمت دلار بر نرخ سکه این روند از سال ۱۳۹۷ با آغاز دور جدید تحریم‌ها افزایش‌یافته است. قیمت هر سکه طرح جدید در ابتدای دهه ۹۰ یک‌میلیون تومان بود اما در سال ۱۳۹۶ این رقم به یک‌میلیون و ۳۰۰هزار تومان رسید و بعدازآن با آغاز تحریم‌ها از سال ۱۳۹۷ قیمت‌ها به‌یک‌باره اوج گرفت و موجب شد تا قیمت سکه با سرعت سرسام‌آوری افزایش یابد و به‌سرعت از مرز 14میلیون تومان عبور کند. به گفته کارشناسان، افزایش ریسک‌های سیاسی تحت تأثیر خروج غیرقانونی آمریکا از برجام صاحبان نقدینگی را ترغیب کرده بود که به سمت طلا به‌عنوان بازار امن پناه ببرند تا در مقابل تورم از دارایی‌هایشان محافظت کنند.

تحریم و بورس

اگر تحریم نبود، وضعیت صنایع و شرکت‌های بورسی به‌مراتب بهتر از حالا بود و سرمایه‌گذاران به‌جای خرید دلار و سکه، در بازار سرمایه ماندگار بودند، این جمله‌ بارها از زبان تحلیلگران بازار سرمایه شنیده‌شده است. بی‌شک سرمایه‌گذاران خواستار تداوم تحریم‌ها با توجه به چنین مواردی نیستند. بر کسی پوشیده نیست که با وسعت تحریم‌ها، اکثر صنایع (چه واردات و چه صادرات محور) وارد مرحله رکود و کاهش فروش محصولات خود شدند و این رکود گریبان‌گیر بازار سرمایه نیز شد، به‌گونه‌ای که حدوداً ۱۷ماه شاخص در محدوده ۲۵هزار واحد راکد ماند و این درجا زدن حالا در کانال یک‌میلیون و 400 هزار واحدی همچنان ادامه دارد. تحریم‌های فلج‌کننده اقتصادی و ممنوعیت‌های صادراتی و وارداتی و ممنوعیت در مبادلات تجاری و کاهش درآمدهای ارزی ناشی از آن، افزایش نرخ دلار و رشد فزاینده نرخ تورم از عوامل مؤثر بر این رکود بودند. به دنبال افزایش قیمت دلار که از سال ۹۰ شروع‌شده و تا انتهای سال ۹۱ ادامه‌دار بود محرک بزرگی در بازار بورس ایجاد شد. شرکت‌ها ابتدا افزایش قیمت دلار را در سود خود اعمال نمی‌کردند، اما در نهایت بسیاری از آن‌ها اقدام به تسعیر ارز کردند. شرکت‌های فلزی و پتروشیمی که عمدتاً از شرکت‌های صادرات محور بودند توانستند محصولات خود را بسیار گران‌تر به فروش رسانند و سوددهی فزاینده‌ای را ثبت کنند. شرکت‌های بانکی نیز در تسعیر ارز تعدیلات خوبی داده‌ و از طرفی با گران شدن دلار شرکت‌های دارویی نیز با افزایش قیمت دارو سود‌دهی زیادی به دست آوردند. به‌جز گروه خودرو که با افزایش بیش از دو برابری محصولات بازهم زیان‌دهی بالایی داشت تقریباً اکثر صنایع با رشد دلار، سوددهی مناسبی را ثبت کردند. پس از انجام مذاکرات متعدد و دستیابی به توافقات اولیه با اجرایی شدن برجام تحریم‌ها یکی پس از دیگری لغو شده و بازار سرمایه نیز به این تغییر بزرگ واکنش نشان داد و روند صعودی به خود گرفت.

هرچند که در این مدت شاخص‌های بورس با نوساناتی نیز همراه بود، ولی با روشن شدن آثار برجام در بخش‌های مختلف اقتصاد که ارتباط مستقیم و غیرمستقیمی نیز بر صنایع حاضر در بورس دارند، فعالان بازار سرمایه امیدوارتر از گذشته در این بازار حاضرشده و شاخص بازار سهام پس از رفع تحریم‌ها از ۶۲هزار واحد به بیش از ۷۴هزار واحد رسید که این اثر مستقیم برجام بر بازار سرمایه ایران بود و نشان‌دهنده دید مثبت سرمایه‌گذاران به سیاست‌های دولت و تغییراتی در عرصه‌های اقتصاد ایران بود. با افزایش روند رو به رشد شرکت‌های فعال در بورس تمایل افراد به سرمایه‌گذاری در این حوزه بیشتر شد و به دنبال آن نقدینگی در بازار سرمایه افزایش یافت. حالا اما با نگاه منفی به برجام، سرمایه‌گذاران تمایل چندانی برای حضور در این بازار ندارند و بی‌دلیل نیست که روزانه میلیاردها پول از بورس خارج و به سمت دلار و مسکن راهی می‌شود. بد نیست سکان‌داران اقتصادی و دولت ابراهیم رئیسی در زمینه تأثیر تحریم‌ها بر اقتصاد کشور و درخواست مردم، تحقیقات بیشتری انجام دهند.