اگر برجام بخواهد از بن بست فعلی جان سالم به در ببرد، باید اعتماد متقابل بازسازی شود / اگر چنین شود، راه برای حل سایر مسائل جدی باقی مانده هموار خواهد شد

روز نو :علی‌اکبر صالحی رییس پیشین سازمان انرژی اتمی کشورمان در ۱۷ - ۱۹ فروردین ماه سال جاری در بیست و دومین کنفرانس آمالدی با موضوع "کنترل تسلیحات و مخاطرات هسته‌­ای" که در رم برگزار شد سخنرانی کرد.

علی‌اکبر صالحی رییس پیشین سازمان انرژی اتمی کشورمان در ۱۷ - ۱۹ فروردین ماه سال جاری در بیست و دومین کنفرانس آمالدی با موضوع "کنترل تسلیحات و مخاطرات هسته‌­ای" که در رم برگزار شد سخنرانی کرد.
،‌ متن کامل سخنان علی اکبر صالحی در کنفرانس مذکور که برای اولین بار به زبان فارسی منتشر می‌شود در زیر می‌آید:

قبل از شروع، مفتخرم که متوجه شدم من و پروفسور میلر وابستگی دانشگاهی مشترکی داریم. در واقع، شرکت در این کنفرانس معتبر و با سابقه آمالدی باعث مسرت و خوشحالی من است. اجازه دهید در ابتدا، فرصت را مغتنم شمرده و قدردانی عمیق خود را از برگزارکنندگان کنفرانس برای دعوت محبت­‌آمیز ابراز کنم. عنوان و برنامه کاری کنفرانس و همچنین تنوع شرکت­کنندگان متشکل از کارشناسان بین­المللی، تصمیم­‌گیران و محققان برجسته، اشاره به ارتباط آن با طیف گسترده­­ای از مسائل جدی منطقه‌­ای که، به طور مثال، خاورمیانه و جوامع بین­‌المللی با آن­ها دست و پنجه نرم می‌کنند، دارد.

سخنرانی در کنفرانسی با این کیفیت و قابلیت، من را در موقعیت بسیار چالش برانگیزی قرار می­دهد. با این حال، از آنجا که برای مدت زمان طولانی مسئول سازمان انرژی اتمی کشورم بوده‌ام، چاره‌ای جز تمرکز بر موضوعات ملموس و مرتبط ندارم و جالب است که اتفاقاً این موضوعات مورد توجه مشترک همه ما است. در میان موضوعات مورد توجه، ابتدا سرنوشت توافق هسته‌­ای ایران یعنی برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) است. و دوم نقش احتمالی دانشمندان در دستیابی به مناطق عاری از تسلیحات هسته­‌ای در نقاط مختلف جهان به ویژه در خاورمیانه و در نهایت موضوع سوم آینده برنامه‌­های هسته‌­ای در غرب آسیا با نگاهی خاص به چشم انداز همکاری اعراب و ایران در حوزه هسته‌­ای است.

صالحی: اگر برجام بخواهد از بن‌بست فعلی جان سالم به در ببرد، باید اعتماد متقابل بازسازی شود

در مورد موضوع اول، یعنی بن بست طولانی مدت با غرب از سال ۲۰۰۰ ، با وجود همه پیامدهای منفی ناشی از آن، در نهایت این مورد به تغییر دیدگاه در بدنه سیاست آمریکا به ویژه در دوره دوم ریاست جمهوری اوباما منجر شد. تحمیل آشکارا و بیهوده‌­ی موسوم به «غنی سازی صفر» جای خود را به رویکردی عمل­گرایانه­‌تر و راه‌حل محور در واشنگتن داد که اتفاقاً توسط ایران نیز به طور متقابل پاسخ داده شد. مذاکراتِ بسیار جالب و به همان اندازه هیجان‌­انگیز و چالش برانگیز، در نهایت به توافق هسته‌­ای نوید­بخش برد-برد به نام برجام ختم شد. توافقی که حقوق و امتیازات قانونی مسلم ایران را که در معاهده عدم گسترش سلاح‌های هسته‌­ای و اساسنامه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تصریح شده است، تضمین می‌کند.

توافقی که من خود شخصاً در آن مشارکت داشتم، به ویژه در سطح علمی و فنی آن به سختی به دست آمده است. این توافق با ارزش‌­تر از آن است که اجازه داده شود تضعیف یا مختل شود. برخلاف تصور سلبی دولت قبلی ایالات متحده، برداشت نسبتاً ایجابی از توافق در کشور من وجود دارد. من معتقدم که اکثریت قریب به اتفاق جامعه بین­‌المللی نیز دیدگاه ایجابی مشابهی دارند.

خروج دولت قبلی آمریکا از برجام، این توافق را در آستانه فروپاشی قرار داد. اگر واکنش معقول و موضع منطقی ایران نبود، این توافق تاکنون فسخ شده بود. با این حال، جهت یادآوری اعلام می­‌دارم که ایران، در هیچ شرایطی هرگز دست از حقوق تعیین شده خود برنمی‌دارد.

در نهایت، مجدداً تاکید می‌کنم که کشور من هرگز تصمیم نداشته است که این معامله از بین برود. با این حال، در صورت انحلال توافق، منافع جامعه بین‌المللی بیش از منافع ملی ایران – امری که آمریکا می‌خواهد به آن آسیب برساند - در خطر بود و اگر چنین می­‌شد به طور یقین رویکرد سیاسی دولت ایران در این ارتباط تغییر می‌­کرد و اعتبار سیاسی آمریکا و جایگاه بین­‌المللی آن نیز بیش از پیش تضعیف می­‌شد.

اگر برجام بخواهد از بن بست فعلی جان سالم به در ببرد، باید اعتماد متقابل بازسازی شود. اگر چنین شود، راه برای حل سایر مسائل جدی باقی مانده هموار خواهد شد. امیدواریم تحت این شرایط، عقل سلیم و بصیرت لازم حاکم باشد.

با ورود به موضوع بعدی، باید توجه داشت که در طول تاریخ، منطقه‌ای که شامل غرب آسیا و شمال آفریقا، یعنی خاورمیانه و خاور نزدیک است، همواره کانون توجه بوده‌اند. با وجود برخی تلاش‌های آشتی‌جویانه، متاسفانه در حال حاضر، وضعیت بسیار متزلزل و مستعد سردرگمی و ناآرامی است. یکی از مسائل محوری، قضیه فلسطین است. این موضوع که با گستاخی رژیم اسراییل در حوزه‌های دیگر مانند دستیابی به سلاح‌های هسته‌ای همراه شده است، این مشکل را تشدید کرده است. در اینجا، معتقدم که نقش بی‌طرفانه دانشمندان متعهد می‌تواند تا حدودی موقعیت را آرام کند. قبل از هر چیز، ما باید اعتقاد خود را مبنی بر اعلام منطقه عاری از سلاح‌­های هسته‌­ای در خاورمیانه تعمیق بخشیم (پیشنهاد کشورم به سازمان ملل متحد در سال ۱۹۷۴ برای اولین بار).

با توجه به پیامدهای عظیم و مخرب استفاده از سلاح­‌های هسته­‌ای بر انسان و محیط زیست، دانشمندان باید بر اساس تعهدات اجتماعی خود با تهیه و ارائه گزارش‌های فنی علمی بی‌طرفانه بر اساس داده‌های معتبر از جمله موارد زیر در تحقق هدف والای مناطق عاری از سلاح­ های هسته‌ای، به ویژه منطقه خاورمیانه، مشارکت داشته باشند:

جمع‌­آوری داده‌­های علمی بمباران اتمی هیروشیما و ناکازاکی. ضروری است که جامعه علمی افکار عمومی را نسبت به این گونه اعمال هولناک حساس کنند.

جمع‌­آوری داده‌­های فنی از ریزش مواد رادیواکتیو صدها آزمایش هسته‌­ای برای نشان دادن شدت فاجعه استفاده از سلاح‌­های هسته‌­ای.

تهیه گزارش­‌های فنی/علمی در مورد حوادث هسته‌ای بزرگ گذشته: حادثه تری مایل آیلند در ایالات متحده، چرنوبیل در اوکراین و فوکوشیما در ژاپن. چنین گزارش‌هایی افکار عمومی را روشن می‌کند و سبب می­‌شود تا تصمیم‌گیران سیاسی خود را به اتخاذ تدابیر منطقی و احتیاط ­آمیز در رابطه با استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای متعهد بدانند.

ایجاد پایگاه جامع داده از تأسیسات هسته‌­ای که خارج از مکانیسم‌­های راستی‌­آزمایی بین‌­المللی هستند، به ویژه آنهایی که تصور می‌­شود برای تولید و بکارگیری سلاح­‌های هسته‌­ای در منطقه، به خصوص در اسرائیل باشند.

صالحی: اگر برجام بخواهد از بن‌بست فعلی جان سالم به در ببرد، باید اعتماد متقابل بازسازی شود

در مورد سومین موضوع متذکر می­‌شویم که امروزه شرایط زندگی مردمی که در خاورمیانه و شمال آفریقا زندگی می‌­کنند به مرحله‌­ای رسیده است که نیاز به صلح و توسعه پایدار، به یک ضرورت تبدیل شده است. با توجه به رشد سریع جهان در آگاهی‌­های اجتماعی و زمینه­‌های مختلف اقتصادی، علمی و فناوری، این نیاز واقعی به قدری آشکار است که نباید هیچ فرصتی را برای تحقق آن از دست داد.

با اذعان به این واقعیت که جدایی­‌ها، اختلافات و درگیری‌های کنونی میان ملت‌های منطقه، ریشه در زوایای پنهان پیچیده‌ای مانند دخالت قدرت‌های خارجی دارند، از این رو باید از هیچ تلاشی دریغ نکنیم تا در قدم اول و قبل از هر چیز، به رفع این آسیب‌­های اجتماعی بپردازیم، زیرا آنها منشأ بازماندگی در راه توسعه و گسترش روابط هستند. بنابراین، بر نخبگان کشورهای منطقه و رهبری سیاسی آنها واجب است که راه را برای ایجاد اعتمادسازی متقابل و همکاری گسترده، هموار سازند.

در ادامه، عمدتاً بر طرح مبتنی بر دیپلماسی علمی هسته‌ای برای توسعه همکاری‌های منطقه‌ای به ویژه میان ایران و جهان عرب، تمرکز خواهم کرد.

امر بدیهی و پذیرفته شده‌­ای است که مذاکره، مهمترین ابزار دیپلماسی است. بنابراین در دیپلماسی علمی، مذاکره می‌­تواند گامی کلیدی در رسیدن به تفاهم باشد. استدلال و مذاکره با مبنای علمی، نقطه قوت دیپلماسی علمی است. زبان علم به موقعیت اجتماعی، ایدئولوژیک، تاریخی یا سیاسی، توجهی ندارد و بنابراین از چنین اموری فاصله دارد. تاریخ خصومت‌­ها و منازعات در زبان علم جایی ندارد، بلکه عقل سلیم و بردباری، از ویژگی‌­های آن است. با ارتقای دیپلماسی علمی، می‌­توان به تدریج زمینه را برای حل و فصل اختلافات قدیمی، آماده کرد. به طور خلاصه، همکاری علمی باعث ارتقای صلح و توسعه می‌­شود.

از سوی دیگر، دیپلماسی علمی، در تعامل میان دانشمندان و دیپلمات­‌ها شکل می­‌گیرد. القای «چشم­انداز علم» به دیپلمات­‌ها و «دیدگاه دیپلماسی» به دانشمندان، گفتگو را برای حل اختلافات تسهیل می­کند.

بر اساس تعامل میان دانشمندان و دیپلمات‌­ها، می­‌توان عناصر مؤثری را که برای آشتی و توافق ضروری هستند بهتر درک کرد. در سال‌های اخیر، موضوع توسعه هسته‌ای کشورهای منطقه، چالش‌هایی را در روابط آنها، ایجاد کرده است. آغاز گفتگو در مورد دیپلماسی علم هسته‌­ای به تقویت اعتماد، احترام و درک متقابل کمک خواهد کرد. برای پیگیری این هدف، پیشنهاد می‌شود موضوعاتی که پتانسیل همکاری را دارند، از منظری کاملاً علمی مورد توجه قرار گیرند تا از سوء­تفاهم‌­ها جلوگیری شود و از طریق به اشتراک گذاشتن دانش و تبادل تجربه و تخصص، اعتمادسازی شود.

جمهوری اسلامی ایران، بر اساس سیاست دیرینه خود، خواستار استفاده از مکانیسم همکاری‌­های منطقه‌­ای در زمینه‌­های مختلف، به ویژه فناوری هسته‌­ای، به منظور ایجاد اعتماد و شفافیت بیشتر در میان کشورهای منطقه است. در اینجا چند پیشنهاد در رابطه با گسترش همکاری­‌های کشورهای منطقه توصیه می‌­شود:

ایمنی هسته‌­ای، یکی از اولویت‌­های ایران است. اگرچه مسئولیت ایمنی هسته‌­ای کاملاً بر عهده هر کشوری است، اما ایران قویاً معتقد است که این حوزه باید از طریق همکاری میان کشورهای منطقه، تقویت شود. در این راستا، ایران، تأسیس یک مرکز ایمنی هسته‌­ای پیشرفته را به عنوان مرکز ایمنی قابل اعتماد برای منطقه، پیشنهاد داده است.

پیشنهاد می­‌شود برای بهره‌­مندی از مزایای انرژی هسته­‌ای، پروژه‌­های کلان مشترک در مورد پژوهش و ساخت نیروگاه­‌های کوچک، تعریف و اجرا شود. در این صورت، هر کشوری می‌­تواند بر اساس توانمندی‌­های خود، بخشی از طرح را انجام دهد.

ایران به عنوان یک کشور در حال توسعه، دارای زیرساخت صنعتی، پژوهشی و علمی گسترده­ای است که می­‌تواند در راستای همکاری‌­های منطقه­‌ای، در اختیار کشورهای منطقه قرار گیرد.

با توجه به پیچیدگی بالای علم و فناوری هسته­‌ای، ایجاد آژانس انرژی اتمی خاورمیانه نیز می‌­تواند به عنوان یک چشم‌­انداز بلند­مدت، در نظر گرفته شود.

با به کارگیری پیشنهادات ذکر ­شده و از طریق هم‌­افزایی تلاش‌­های خود و نیز با بهره‌­مندی یکسان از مشارکت دانشمندان و دیپلمات‌ها می­‌توان به ظرفیت­‌ها و قابلیت‌­های علمی و فنی خوبی دست یافت. این طرح‌­ها، پتانسیل پیشبرد اهداف علمی و توافق فراتر از ملاحظات سیاسی هر کشوری را دارند.

پیشنهاد برگزاری یک نشست میان بالاترین مقامات علمی و سیاسی کشورهای منطقه، برای بحث در مورد این طرح، می­‌تواند شروع خوبی باشد. سخن خود را با کلام نورانی پیامبر بزرگوارمان رسول اکرم(ص) به پایان می­‌برم:

و ما تکرهون فی الجماعة خیرٌ مما تحبون فی الفرقة فی الجماعة رحمة و فی الفرقة عذاب

مشکلاتی که در کار گروهی نمی‌­پسندید، بهتر از آن چیزهایی هستند که در کار فردی فکر می‌­کنید خوب به نظر می­‌رسند، زیرا در کار گروهی، رحمت و در کار فردی، رنج است. به طور خلاصه، کار گروهی، باعث به حقیقت پیوستن رؤیاها می‌­شود.

از توجه شما متشکرم.

پروفسور آمالدی (۱۹۰۸ تا ۱۹۸۹) فیزیکدان ایتالیایی و شاگرد انریکو فرمی است که از بنیان­گذاران شورای تحقیقات هسته­‌ای اروپا (CERN) در ژنو و سازمان فضایی اروپا (ESA) می­‌باشد. کنفرانس آمالدی به افتخار این فیزیکدان برجسته ایتالیایی هر دو سال یکبار برگزار می­‌شود.