بر اساس آئین‌نامه اجرایی دولت در چند ماه گذشته، سازمان بیمه سلامت ایرانیان مکلف به تحت‌پوشش قرار دادن همه ساکنان شهرهای بالای ۲۰ هزار نفر که پوشش بیمه‌ای ندارند شده است؛ افراد واقع در ۳ دهک اول درآمدی نیز ۱۰۰ درصد حق بیمه آنها از سوی دولت پرداخت می‌شود.

همچنین آمده بود که هزینه خدمات درمانی برای ۳ دهک اول درآمدی در مراکز درمانی دولتی بابت دریافت خدمات سرپایی نیز رایگان است.

در همین خصوص اعلام شد که بیمه‌شدگان تحت پوشش صندوق‌های بیمه عشایر و روستاییان و افراد حاضر در دهک‌های درآمدی یک تا ۳ نیز در صورت مراجعه به مراکز درمانی غیردولتی، تعرفه خدمات با آنها به نرخ پایه دولتی محاسبه شده و مابه‌التفاوت (فرانشیز) را بیمار پرداخت می‌کند.

سهم سنگین هزینه های بهداشتی

حوزه بهداشت و درمان بخش زیادی از درآمد خانوارها را می‌بلعد، از بستری‌ها گرفته تا دندانپزشکی. نه طرح دارویار توانست به داد بیماران برسد، نه شعارهای رسانه‌ای مسئولان.

آنطور که مقامات دولتی گفته‌اند بیش از 50 درصد درآمد خانوارها صرف تأمین مسکن می‌شود. باقی‌مانده درآمد می‌ماند برای هزینه‌های دیگر مانند خوراک، حمل‌ونقل، بهداشت و... . هزینه‌های سلامت اما آنقدر زیاد است که برخی حتی قید بخشی از درمان را می‌زنند.جدال میان گروه‌های مختلف از جمله مجلس، سازمان غذا و دارو، داروسازان و... برای مدیریت بازار دارو فایده‌ای نداشت. هر چند وقت یکبار برخی داروها در بازار کمیاب می‌شود و قیمت آن افزایش می‌یابد. گاهی صحبت از داروهای خاص است و گاهی داروهای رایج برای بیماری‌های معمول و رایج.

فرار بیماران از دریافت خدمات درمان

برخی از بیماران به واسطه بیماری خود، پای ثابت بیمارستان‌ها، مطب پزشکان و داروخانه‌ها هستند. کسانی که زیر بار هزینه‌های سلامت کمرشان خم شده است. اما حتی اگر بیماری موقت هم باشد، باز هم هزینه‌ کمی برای افراد ندارد. یک بار مراجعه به پزشک و خرید دارو هم بخش زیادی از درآمد فرد را می‌گیرد.
مرکز پژوهش‌های مجلس با اشاره به هزینه‌های سرسام‌آور سلامت در ایران نوشت، فقدان نظام اثربخش محافظت از افراد در برابر مخاطرات مالی، علاوه‌بر اینکه باعث سقوط جمعیت زیادی از افراد به زیر خط فقر می‌شود، احتمال صرف نظر بیماران از دریافت خدمات سلامت مورد نیاز را نیز افزایش می‌دهد. در نتیجه باعث کاهش سطح سلامت می‌شود.

یکی از رایج‌ترین رویکردها برای سنجش محافظت مالی افراد، بررسی شاخص مواجهه با مخارج کمرشکن سلامت است. مرکز پژوهش‌های مجلس درباره این شاخص نوشت: «بنا به تعریف سازمان جهانی بهداشت، اگر مجموع پرداخت‌های مستقیم از جیب خانوار برای سلامت برابر یا بیش از 40 درصد از ظرفیت پرداخت خانوار باشد، مخارج کمرشکن سلامت رخ داده است.»

هزینه‌هایی که 2.5 میلیون نفر را فقیر کرد

یکی از شاخص‌های میزان بهره‌مندی از سیستم سلامت، سهم پرداخت از جیب بیمار است. منظور از پرداخت از جیب، نسبت پرداخت از جیب از کل هزینه‌های بهداشتی جاری است. پرداخت از جیب مستقیما از جیب خانوارها برای هزینه‌های درمانی صورت می‌گیرد. بنابه گزارش بانک جهانی، پرداخت از جیب خانوارهای ایرانی برای هزینه‌های درمانی در سال 1397 حدود 35 درصد است که این میزان بسیار بیشتر از متوسط جهانی این شاخص یعنی 18 درصد بوده است. رتبه ایران در جهان در همان سال، رتبه 116 در بین 187 کشور بوده است. شاخص دیگر در بخش بهره‌مندی از سیستم سلامت، هزینه‌های سلامت منجر به فقر است. این شاخص حدی است که خانواده در حالت عادی بالای خط فقر است، اما پس از پرداخت هزینه‌های بهداشتی از جیب به زیر خط فقر می‌رسد. به بیان دیگر فقر ناشی از درمان را تجربه می‌کند. بررسی‌های وزارت رفاه نشان می‌دهد در سال 1398، میزان شاخص در سطح کشوری 2.84درصد، روستایی2.8 درصد و شهری 2.85 درصد بوده است. به این معنا که 2.8درصد از جمعیت کشور، یعنی در حدود دومیلیون و 380 هزار نفر در سال 1398 به واسطه هزینه‌های بهداشت و درمان به زیر خط فقر رفته‌اند.

مخارج کمرشکن سلامت در ایران

اما آیا در ایران مخارج کمرشکن سلامت رخ داده است؟ بازوی پژوهشی مجلس در این مورد نوشت که بر حسب داده‌های حساب‌های ملی سلامت میانگین شاخص سهم پرداخت‌های مستقیم از جیب بیماران از کل هزینه‌های سلامت طی سال‌ها 1390 تا 1398 برابر با 42/2 درصد بود.

بر اساس داده‌های حساب‌های ملی سلامت ایران، 37.4 درصد مخارج سلامت کشور در سال 1398 به صورت پرداخت مستقیم انجام شده است. این در حالی‌ست که میانگین این شاخص در سال 2019 میلادی در سراسر دنیا 18 درصد و در کشورهای با درآمد زیاد، متوسط و پایین به ترتیب 13.6 درصد، 35 درصد و 44.7 درصد بود.
به عبارتی وضعیت ایران بیشتر از کشورهای دارای درآمد متوسط و نزدیک به کشورهای دارای درآمد پایین است.

دارو بیشترین سهم در سبد سلامت

بنا بر نتایج پیمایش هزینه درآمد خانوار، طی سال‌های 1395 تا 1400 به طور متوسط 30 درصد از مجموع پرداخت از جیب خانوار صرف تهیه دارو شده است. خدمات دندانپزشکی و خدمات بستری به ترتیب 19 درصد و 18/7 درصد از مجموع پرداخت از جیب خانوار را تشکیل داده‌اند.همانطور که آمارها نشان می‌دهد، دارو بخش زیادی از هزینه‌ها را به خود اختصاص دهد. دنیای اقتصاد در این مورد نوشته است: «بدهی دولت به فعالان صنایع دارویی از یک سو و کاهش شدید نقدینگی در این بخش از سوی دیگر باعث شده تا بسیاری از صاحبان سرمایه از حضور در این حوزه امتناع کنند.»

در ادامه گزارش دنیای اقتصای آمده است که به دلیل توجیه‌ناپذیری تولید عرضه دارو و تجهیزات کاهش یافته است و در سال‌های اخیر بارها شاهد کمبود دارو در کشور بودیم که در صورت حل نشدن مشکلات کنونی، تعداد اقلامی که با کمبود روبه‌رو هستند، افزایش خواهد یافت.»

نتیجه این کشمکش اما فشار بیشتر بر گرده مردم است. آنچه مردم در بیمارستان‌ها، مراکز درمانی و داروخانه‌ها تجربه می‌کنند، فراتر از آن چیزی است که در گزارش‌ها می‌آید یا مقامات دولتی مجبور به واکنش درباره آن می‌شوند.

کاهش استاندارد زندگی

بازوی پژوهشی مجلس نیز در گزارش خود آورده است که وقوع مخارج کمرشکن سلامت می‌تواند منجر به کاهش مصرف و پس‌انداز در کوتاه‌مدت و همچنین فروش دارایی و استقراض و در نهایت کاهش استانداردهای زندگی در بلندمدت شود. در ادامه این گزارش به عواملی که منجر به مخارج کمرشکن سلامت می‌شود، پرداخته‌اند. این مخارج به سه دلیل عمده رخ می‌دهد: بالا بودن سهم پرداخت از جیب از هزینه‌های سلامت، پایین بودن ظرفیت درآمدی خانوار و ضعیف بودن ساز و کارهای پیش‌پرداخت و تجمیع ریسک در تامین مالی مراقبت‌های سلامت.

براساس این گزارش، خانوارهای ۴ نفره با هزینه متوسط ۱۳ میلیون تومان در سال ۱۴۰۱ دومین گروهی بودند که بیشترین هزینه را صرف بهداشت و درمان کردند. خانوارهای شهری ساکن استان‌های اصفهان، یزد، البرز، گلستان و مرکزی بیشترین هزینه بهداشت و درمان در سال ۱۴۰۱ را در بین سایر استان‌های دیگر داشته‌ است.
سهم ایرانی‌ها در بهداشت

گزارش‌های منتشر شده در مرکز آمار نشان می‌دهد که سهم بهداشت و درمان از سبد هزینه خانوار شهری در سال ۱۴۰۱ حدود ۹.۱ درصد است که بعد از هزینه‌های بخش مسکن و سوخت و هزینه‌های خوراکی و دخانی در رتبه سوم قرار دارد.

خانوار شهری در سال ۱۴۰۱ به طور میانگین حدود ۱۲ میلیون تومان صرف هزینه‌های بهداشت و درمان خود کرده‌ است. براساس داده‌های مرکز آمار، می‌توان گفت خانوارهای شهری دارای تعداد اعضای ۱۰ نفر و بیشتر، به طور متوسط حدود ۱۶ میلیون تومان را صرف هزینه‌های بهداشت و درمان خود کرده‌اند و بیشترین هزینه را نسبت به سایر خانوارها داشته‌اند. دومین گروهی که بیشترین هزینه را صرف بهداشت و درمان کردند، خانوارهای ۴ نفره با هزینه متوسط ۱۳ میلیون تومان بودند. خانوارهای ۳ نفره، نیز به طور میانگین حدود ۱۳ میلیون تومان را صرف هزینه‌های بهداشت و درمان خود کرده‌اند. خانوارهای ۵ نفره و ۶ نفره نیز به طور میانگین حدود ۱۲ میلیون تومان از هزینه‌های خود را صرف بخش بهداشت و درمان کرده‌اند. خانوارهای ۲ نفره هزینه متوسط ۱۱ میلیون تومانی را صرف بهداشت و درمان خود در سال ۱۴۰۱ کرده‌اند.

همچنین، خانوارهای ۹ نفره و ۷ نفره نیز به طور میانگین حدود ۹ میلیون تومان از هزینه‌های خود را صرف بخش بهداشت و درمان کرده‌اند. خانوار ۱ نفره به طور متوسط هزینه‌ای معادل ۸ میلیون تومان را صرف بهداشت و درمان کرده است. در انتها، خانوارهای ۸ نفره، با کمترین هزینه حدود ۷ میلیون تومان را صرف بهداشت و درمان خود کرده‌اند.

از سوی دیگر، خانوارهای شهری که فرد شاغلی ندارند، در سال ۱۴۰۱ به طور میانگین حدود ۱۰ میلیون تومان را صرف هزینه‌های بهداشت و درمان کرده‌اند. خانوارهای دارای یک نفر شاغل، به طور میانگین حدود ۱۲ میلیون تومان جهت بهداشت و درمان خود هزینه کرده‌اند. خانوارهای شهری دارای ۲ نفر شاغل، ۳ نفر شاغل، ۴ نفر شاغل و ۵ نفر شاغل به ترتیب به طور میانگین حدود ۱۵ میلیون تومان، ۱۸ میلیون تومان، ۱۶ میلیون تومان و ۲۱ میلیون تومان صرف بهداشت و درمان کردند.

گروه‌هایی با بیشترین هزینه بهداشت و درمان

خانوارهای شهری که در سال ۱۴۰۱ دارای درآمدی معادل ۱۲ میلیون تومان و کمتر بودند، به طور میانگین حدود ۱ میلیون و ۴۰۰ هزار تومان را صرف هزینه‌های بهداشت و درمان کردند و در جایگاه نخست کمترین هزینه قرار گرفتند. خانوار‎‌های شهری دارای گروه‌های درآمدی ۱۲ تا ۱۹.۵ میلیون تومان و ۱۹.۵ تا ۲۷ میلیون تومان در سال ۱۴۰۱ به طور میانگین حدود ۲ میلیون تومان را صرف هزینه‌های بهداشت و درمان خود کردند.

گروه درآمدی ۲۷ تا ۳۶ میلیون تومانی، هزینه متوسطی معادل ۳ میلیون تومان را صرف هزینه‌های بهداشت و درمان خود کردند. گروه‌های درآمدی ۳۶ تا ۴۸ میلیون تومانی، ۴۸ تا ۶۰ میلیون تومانی و ۶۰ تا ۷۲ میلیون تومانی، به طور میانگین حدود ۴ میلیون تومان را صرف هزینه‌های بهداشت و درمان خود کردند.

خانوار‎‌ شهری دارای گروه‌ درآمدی ۷۲ تا ۹۰ میلیون تومان در سال ۱۴۰۱ به طور میانگین حدود ۶ میلیون تومان را صرف هزینه‌های بهداشت و درمان خود نمودند. خانوار‎‌ شهری دارای گروه‌ درآمدی ۹۰ تا ۱۲۰ میلیون تومان در سال ۱۴۰۱ به طور میانگین حدود ۸ میلیون تومان را صرف هزینه‌های بهداشت و درمان خود نمودند.در انتها، خانوارهای شهری که در سال ۱۴۰۱ دارای درآمدی معادل ۱۲۰ میلیون تومان و بیشتر بودند، به طور میانگین حدود ۱۶ میلیون تومان را صرف هزینه‌های بهداشت و درمان کردند و در جایگاه نخست بیشترین هزینه قرار گرفتند.

گروه درآمدی ۱۲۰ میلیون تومانی حدود ۱۱.۴ برابر گروه درآمدی ۱۲ میلیون تومانی دارای هزینه‌های بهداشت ودرمان بودند.