محبوبه ولی

وقتی آمریکا اردیبهشت سال 97 از برجام خارج و زنجیر تحریم‌ها به پای ایران بسته شد، امیدها بر این بود که با تلاش‌های دیپلماتیک یا خروج ترامپ از کاخ سفید بتوان این توافق را احیا کرد و از زیر فشار تحریم‌ها خلاص شد. اکنون اما در حالی که کشور ششمین سال تحریم را پشت سر می‌گذارد، محتوای لایحه بودجه 1403 حاکی از این است که یک سال سخت تحریمی دیگر، چه‌بسا سخت‌تر از قبل در راه است!

اگر تصویر روشنی از لغو تحریم‌ها ظرف ماه‌های آینده وجود داشت و یا مذاکرات امیدبخشی در این خصوص در جریان بود، قطعا لایحه‌ای که دولت برای بودجه سال 1403 تدارک می‌دید، متفاوت از لایحه فعلی بود.

توافق و سپس «ناگهان جنگ»

شهریور امسال به دنبال توافق ایران و آمریکا برای تبادل چند زندانی آمریکایی در ازای آزادسازی پول‌های بلوکه شده ایران در کره جنوبی، این گمانه مطرح شد که دو طرف به حصول توافقاتی که بتواند برخی گشایش‌های اقتصادی ولو جزئی و محدود را برای ایران به همراه داشته باشد، نزدیک می‌شوند.

حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران همان زمان تاکید کرد که این توافق می‌تواند به گفت‌وگو درباره توافق هسته‌ای و لغو تحریم‌ها کمک کند. او همچنین خبر داد که از سوی سلطان عمان ابتکاری روی میز است و از طریق آن تبادل پیام‌هایی نیز در جریان است.

اکنون اما به ویژه با توجه به جنگ غزه به نظر می‌رسد مذاکرات فریز شده است؛ نه گامی به پیش برمی‌دارد و نه گامی به پس. به نظر می‌رسد شرایط منطقه و بحران جنگ، وضعیتی را پیش آورده که حالا تبادل پیام میان ایران و آمریکا معطوف به مسئله غزه و کنترل دامنه جنگ در منطقه است و ناگزیر مذاکرات هسته‌ای به محاق رفته است.

امیرعبداللهیان دیروز در مصاحبه‌ای با الجزیره که متمرکز بر مسئله غزه و فلسطین بود، به همین پیام‌ها اشاره کرده و گفته است «ما پیام‌هایی را در شش هفته گذشته از آمریکا از طریق دیپلماتیک، به طور مشخص از طریق سفارت سوئیس در تهران که حافظ منافع ایالات متحده آمریکاست، دریافت کردیم که آمریکایی‌ها همواره در این پیام‌ها تاکید کرده‌اند به دنبال توسعه دامنه جنگ نیستند.»

البته در خلال رد و بدل کردن این پیام‌ها، گفت‌وگوهای محدود هسته‌ای به صورت هرازگاهی میان دو طرف وجود دارد؛ مانند دیدار ماه گذشته علی باقری‌کنی و انریکه مورا که گفته شد در خلال آن رفع تحریم‌‌ها نیز مورد بحث قرار گرفته است. اما به هر ترتیب این مذاکرات خروجی قابل عرضی نداشته‌اند.

موضع اروپا کماکان تعلیق برجام است

رافائل گروسی، مدیرکل آژانس انرژی اتمی دیروز در گفت‌وگویی با فرانس 24 اشاره کرده که بعد از خروج آمریکا از برجام، این توافق وارد یک «برزخ» شده است. این برزخ همان موضع طرف‌های غربی است؛ موضعی که برجام را جایی میان زمین و آسمان معلق نگه می‌دارد. تروئیکای اروپایی مانند تمام چند سال اخیر، همزمان با اصرار بر اینکه به توافق هسته‌ای پایبند است، در حال هشدار و انذار به ایران‌ است. بیانیه تند چند روز پیش آن علیه ایران نیز تکرار دوباره همین رویکرد است.

اواخر هفته گذشته، رافائل گروسی نسبت به عدم تمدید مجوز هشت بازرس به گفته او مجرب انگلیسی و آلمانی و یک بازرس روسی آژانس از سوی ایران اعتراض کرد. محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی در این خصوص گفت «بازرسان تبعه سه کشور اروپایی که مرتب رفتار تند سیاسی علیه جمهوری اسلامی دارند را از لیست حذف کردیم که سه یا چهار نفر آنها اصلا چندین سال است که به ایران نیامده‌اند.» او اضافه کرد که «آژانس 127 بازرس تایید شده در ایران دارد که این چند نفر، نسبت به کل بازرسانی که در ایران هستند، عدد قابل توجهی نیست.»

در حالی که کشور ششمین سال تحریم را پشت سر می‌گذارد، محتوای لایحه بودجه 1403 حاکی از این است که یک سال سخت تحریمی دیگر، چه‌بسا سخت‌تر از قبل در راه است!

با این حال تروئیکای اروپایی در واکنش به اخراج بازرسان آژانس از ایران، بیانیه‌ تندی منتشر و ایران را نسبت به عدم پایبندی به تعهدات خود در برجام متهم کرد.

تهدید به ارجاع پرونده به شورای امنیت

گروسی نیز روز گذشته در گفت‌وگوی خود با فرانس 24 در پاسخ به اینکه آژانس در صورت همکاری نکردن ایران چه تدابیری خواهد داشت، تهدید ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت را مطرح کرد. او گفت که اگر فعالیت راستی‌آزمایی و نظارت بازرسان آژانس رضایت‌بخش نباشد، می‌توان گفت که ایران در حال عدم پایبندی به تعهدات بین‌المللی است و ممکن است کار آن به شورای امنیت سازمان ملل برسد یا تحریم‌هایی علیه آن اعمال شود.

گذشته از این، آژانس در گزارش پادمانی فصلی اخیر خود درباره برنامه هسته‌ای ایران، اعلام کرد که ایران اکنون اورانیوم غنی شده با غنای 60 درصد برای ساخت حداقل 3 بمب هسته‌ای را در اختیار دارد.

منابع دیپلماتیک غربی این مقدار از اورانیوم غنی‌شده را بسیار خطرناک توصیف کردند. تروئیکای اروپایی نیز تصریح کرد که «ایران مرزهای بی‌سابقه‌ای را جا به جا کرده است.»

خبرگزاری فرانسه نیز در گزارشی با این مضمون که قدرت‌های غربی تمایلی به سخت‌گیری علیه ایران ندارند، به نقل از یک دیپلمات نوشت: «تصویر بسیار تیره و تار است، اما واقعیت در حال حاضر این است که هیچ تمایلی برای برانگیختن واکنش در ایران در شرایط جنگ در خاورمیانه وجود ندارد.»

به نظر می‌رسد شرایط منطقه و بحران جنگ، وضعیتی را پیش آورده که حالا تبادل پیام میان ایران و آمریکا معطوف به مسئله غزه و کنترل دامنه جنگ در منطقه است و ناگزیر مذاکرات هسته‌ای به محاق رفته است

برای بعد از جنگ، فکری کنید

تحلیلگران در ایران نیز بر همین عقیده هستند که طرف‌های غربی در شرایط فعلی تمایلی به افزایش تنش و درگیری با ایران ندارند. کوروش احمدی، دیپلمات سابق ایران در نیویورک به «انتخاب» گفته است: «در گزارش اخیر آژانس همچنان از لاینحل ماندن مسائل معوقه مربوط به سه سایت، خودداری ایران از فعال کردن دوربین‌های نظارتی که در ژوئن ۲۰۲۲ غیرفعال شده بودند و نیز افزایش ذخیره اورانیوم غنی شده در سطح ۶۰ درصد به ۱۲۸.۳ کیلو سخن رفته و اینکه گویا این مقدار برای ساخت سه بمب کافی است. اما به دلایلی که به بحران غزه مربوط می‌شود، ۴ کشور غربی از ارائه پیش‌نویس قطعنامه علیه ایران خودداری کردند و نخواستند تنش با ایران را افزایش دهند.»

او البته سپس اشاره کرده که مقامات ایران باید این وضع را گذرا بدانند و به فکر بعد از جنگ غزه باشند. اما آنچه فکر کردن به مسئله هسته‌ای پس از جنگ غزه را سخت می‌کند، انباشت پیچیدگی‌ها و گره‌های کلاف سردرگم برجام است.

رحمان قهرمان‌پور، ارشناس ارشد مسائل هسته‌ای و پژوهشگر روابط بین‌الملل نیز در همین باره به فرارو توضیح داده: «قطعا هر چه زمان می‌گذرد و پرونده هسته‌ای ایران حل نشود، پرونده پیچیده‌تر شده و موضوعات جدیدتری نیز به آن افزوده می‌شود. ما پیش از این هم دیدیم در حالی که ایران و آمریکا به توافق نزدیک شدند، جنگ اوکراین رخ داد و موضوع پیچیده‌تر شد. اکنون نیز نمی‌توان گفت، جنگ غزه تاثیری روی پرونده هسته‌ای نگذاشته است. ممکن است با ادامه حملات اسرائیل به غزه و تغییر معادلات، شرایط جدیدی ایجاد شده و روی پرونده هسته‌ای تاثیر بگذارد. درواقع هر چه حل پرونده به تاخیر بیافتد، تاثیرپذیری آن از تحولات محیطی و پیرامونی بیشتر و کار پیچیده‌تر می‌شود.»

با این پیچیدگی‌ها، شرایط جنگی در منطقه و رویه جاری اروپا و آمریکا در تعلل نسبت به حل پرونده هسته‌ای، بویی از احیای برجام یا شکل‌گیری هر توافقی که سایه تحریم‌ را از سر ایران بردارد، دست کم در حال حاضر به مشام نمی‌رسد. به دنبال آن تحلیلگران معتقدند تحریم در سالی که مطابق لایحه بودجه دولت مالیات‌ها افزایش می‌یابد اما افزایش دستمزدها محدود می‌شود، ادامه دارد.