امیدی که در «توافق» دمیده شد

روز نو :بهمن ماه سال گذشته و در حالی که اخبار مثبتی از مذاکرات احیای برجام به گوش می‌رسید، رابرت مالی، مذاکره‌کننده ارشد آمریکایی گفته بود که «بدون آزادی چهار زندانی آمریکایی توسط تهران، بعید است که ایالات متحده برای احیای برجام به توافقی با ایران دست یابد.»

پیچ و خم‌های احیای برجام این پروژه را به تاخیر انداخت تا اینکه سخنگوی وزارت خارجه ایران روز گذشته و در زمانی که خوش‌بینی‌ها به توافق به بالاترین حد خود رسیده است، اعلام کرد که آمادگی برای تبادل زندانیان وجود دارد.

برجام و تبادل زندانیان، لازم و ملزوم

تبادل زندانیان ایرانی و آمریکایی موضوعی بوده که همیشه از جانب طرف آمریکایی مطرح و با پاسخ ایران مواجه می‌شده است.

آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا روز سه‌شنبه در یک پیام توئیتری بازداشت سیامک نمازی و پدرش باقر نمازی را «ناحق» خواند و تاکید کرد که دولت بایدن مصمم است برای آزادی آنها و دیگر زندانیان آمریکایی تلاش کند.

رابرت مالی، نماینده ویژه ایالات متحده در امور ایران نیز مدعی شد که شهروندان آمریکایی در «حبس ناعادلانه» هستند و ایران به عنوان اهرم سیاسی از آنها سوءاستفاده می‌کند.

برخی از سناتورهای آمریکایی نیز با انتشار پیام‌های توئیتری خواهان آزادی سیامک نمازی و رفع ممنوع‌الخروجی پدرش از ایران شدند.

اما حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه، چندی پیش در گفت‌وگو با سی ان ان تاکید کرد برای ایران موضوع تبادل زندانیان یک موضوع کاملاً انسانی است و تاخیر در این زمینه را به گردن آمریکا انداخت: «سال گذشته نیز توافقی صورت گرفت که بر مبنای آن قرار بود زندانیان، جدا از مقوله مذاکرات در وین، مورد تبادل قرار گیرند، اما متاسفانه در دقیقه نود آمریکایی‌ها اعلام کردند که تمامی موضوعات باید در قالب یک بسته کامل دیده شود لذا تبادل صورت نگرفت. شاید آمریکایی‌ها علاقمند هستند که موضوع تبادل زندانیان را نیز به عنوان بخشی از مذاکرات در وین در نظر بگیرند اما ما معتقد هستیم که این موضوع، انسانی است و جدا از گفت‌وگوهای وین می‌تواند به عنوان یک اقدام فوری مورد توجه قرار گیرد.»

هرچند که مقامات سیاسی و دیپلماتیک دو کشور بارها تاکید کرده بودند که توافق هسته‌ای جدای از موضوع تبادل زندانیان است اما با متوقف شدن مذاکرات برجام عملا تبادل زندانیان هم مسکوت ماند.

حالا در روزی که کلیه مدیران ارشد دیپلماسی ایران به مجلس رفتند تا تصمیم سیاسی ایران مبنی بر موافقت ضمنی با احیای برجام را به نمایندگان توضیح دهند،‌ سخنگوی وزارت خارجه گفت که جمهوری اسلامی ایران به صورت مستقل از برجام، بارها از کانال‌های مختلف آمادگی خود را برای پرداختن به مسأله زندانیان، به طرف آمریکایی اعلام کرده است.

ناصر کنعانی ضمن اعلام آمادگی ایران برای اجرای فوری توافق موجود، اعلام کرد: آماده‌ایم با اجرای این توافق ایرانیان بیگناه زندانی شده در آمریکا که به اتهام واهی نقض تحریم‌های ظالمانه و غیرقانونی آمریکا، قربانی بی‌عدالتی نظام قضایی آن کشور شده‌اند، امکان رهایی و بازگشت سریع بِه آغوش خانواده‌های خود را داشته باشند.

کنعانی به رسم همیشگی اعتراض و طعنه‌ای هم به آمریکایی زد: «تعجب است که طرف آمریکایی به جای عمل و رفع موانع در این زمینه، صرفا به اجرای نمایش‌های تبلیغاتی علیه جمهوری اسلامی ایران می‌پردازد.»

دیروز محمود عباس‌زاده مشکینی، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس نیز تبادل زندانیان را امری «طبیعی» دانست و گفت: «معمولا همه کشورها با هم تبادل زندانیان دارند. ایران و آمریکا دو کشور هستند که متقابلا زندانی‌هایی دارند. از طرف دیگر با توجه به اینکه در حاشیه مذاکرات یک نوع مذاکره غیرمستقیم و با واسطه با آمریکایی‌ها داشتیم و پیام‌هایی رد و بدل شده تبادل زندانیان بین ایران و آمریکا چیز بعیدی نیست.»

امید کدام زندانیان به تبادل است؟

برخی منابع شمار زندانیان آمریکایی در ایران را ۴ نفر اعلام کرده است. سیامک نمازی و پدر او باقر نمازی که در سال ۲۰۱۶ دستگیر و به ۱۰ سال زندان محکوم شدند؛ مراد طاهباز که در پرونده معروف به فعالان محیط زیست به همراه هفت نفر دیگر بازداشت و در نهایت به 10 سال زندان محکوم شد و درنهایت عماد ادوارد شرقی، تاجر 60 ساله ایرانی-آمریکایی که در سال 2021 بازداشت و او هم 10 سال حبس محکوم شد.

در سال‌های گذشته افرادی چون غلامرضا (روبین) شاهینی، کارن وفاداری، ژیو وانگ (چینی ساکن ایالات متحده)، مایکل وایت، سعید عابدینی، امیر میرزایی حکمتی، جیسون رضاییان و نصرت‌الله در ایران بازداشت و زندانی شده بودند که پس از مدتی تبادل یا یکطرفه آزاد شدند.

اما زندانیان ایرانی در آمریکا تعداد بیشتری هستند: «سجاد شهیدیان»، صراف 35 ساله‌ای که به اتهام دور زدن تحریم‌های ایران و انتقال پول به ۲۳ماه زندان در آمریکا محکوم شد.

فرد دیگر مهرداد انصاری شهروند 40 ساله ایرانی است که ساکن امارات متحده عربی بود و در سال 2014 طی عملیاتی توسط پلیس فدرال آمریکا در گرجستان بازداشت و به ایالات متحده مسترد شد. اتهام او خرید قطعات حساس نظامی برای ایران بوده است. زندانی سوم، بهزاد پورقناد 68 ساله که در سال 2019 به 46 ماه حبس در آمریکا محکوم شد. او در آلمان دستگیر شده بود. اتهام پورقناد صادرات الیاف کربن به ایران است.

چهارمین زندانی، ‫ رضا اولنگیان شهروند 61 ساله ایرانی-آمریکایی است که در سال 2012 در استونی دستگیر و او هم به آمریکا مسترد شد. دادگاه او را به اتهام اقدام برای ارسال موشک به ایران به ۲۵ سال حبس محوم کرد.

مهدی هاشمی شهروند 49 ساله، ایرانی-آمریکایی نیز به اتهام: خرید غیرقانونی تجهیزات برای ایران در سال 2019 دستگیر شد.

از دیگر شهروندان ایرانی-آمریکایی زندانی می‌توان به امین حسن‌زاده،‌ 46 ساله، نام برد که به اتهام سرقت اسرار محرمانه فنی برای ایران بازداشت شده است.

مهین مجتهدزاده نیز به اتهام تامین قطعات توربین‌های گازی برای ایران در 76 سالگی در زندان‌های آمریکا به سر می‌برد.‌

احمدرضا محمدی، میلاد کلانتری، علی صدر هاشمی‌نژاد و بهرام کریمی نیز از جمله ایرانیان بازداشتی در آمریکا هستند که به جرم‌ همکاری پولی و بانکی با ایران در زندان به سر می‌برند.

مورد جالب در میان بازداشت‌شدگان منصور ارباب سیر، شهروند 67 ساله ایرانی- آمریکایی است که در سال 2013 به اتهام تلاش برای ترور سفیر وقت عربستان سعودی در آمریکا به 25 سال حبس محکوم شد.

علاوه بر این موارد،‌ سه نفر از مدیران شرکت فناوری قاره سبز ایران به نام‌های صدر عمادواعظ، پوران آزاد و حسن علی مشیر فاطمی نیز به اتهام همکاری با کشورمان در زندان به سر می‌برند.

کدام زندانیان امیدوار باشند؟

آیا برجام امکان تبادل همه زندانیان میان دو کشور را می‌دهد؟ دکتر علی بیگدلی، استاد علوم سیاسی و کارشناس روابط بین‌الملل می‌گوید: «باید دید که این افراد چه قوانین و چه تحریم‌هایی را دور زده‌اند؟ اگر در چارچوب تحریم‌هایی باشد که به واسطه احیای برجام لغو خواهد شد، احتمال آزادی آنها وجود دارد، اما اگر جرایمی مانند توان موشکی، نفوذ منطقه‌ای و مسائلی از این دست باعث زندانی شدن برخی از افراد شده، احتمال آزادی آنها، حداقل در کوتاه‌مدت بسیار بعید است.

روزهای آینده مشخص می‌کند که با احیای برجام خانواده کدام یک از زندانیان دوباره به صورت کامل دور هم جمع خواهند شد.