برجام چه چیزی سر سفره مردم می‌آورد؟

روز نو :افزایش احتمال احیای برجام به طرح این پرسش در جامعه دامن زده است که آیا برجام باعث غنی‌تر شدن سفره مردم می‌شود یا تأثیری ندارد؟

گروهی به صورت ساده‌انگارانه تصور می‌کنند که احیای برجام همه مشکلات اقتصادی پنج سال اخیر را حل می‌کند و گروهی دیگر با همان نگاه ساده اعتقاد دارند که احیای برجام هیچ مشکلی از اقتصاد ایران را حل نمی‌کند. اما واقعیت نه این است و نه آن؛ و احیای برجام را اگرچه نمی‌توان حل‌المسائل اقتصاد ایران دانست اما قطعا یکی از شروط لازم برای بهبود پایدار شاخص‌های کلان اقتصادی است.

در عین حال، قبل از پاسخ دقیق‌تر به پرسش پیش شاید پاسخ به سؤالی دیگر ضروری‌تر باشد و آن اینکه آیا حجم عظیم مشکلات چند سال اخیر ریشه در خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها دارد؟ پاسخ این پرسش قطعا منفی است چرا که تحریم‌ها اگرچه تاثیر بسیار زیادی در تشدید مشکلات داشته است اما علت اصلی همین مشکلات، اعتیاد شدید اقتصاد ایران و حتی سفره خانوارها به دلارهای نفتی است که تحریم‌ها جریان ورودی این دلارها را مختل و تا حدود زیادی مسدود کرد. به عبارت دقیق‌تر، تحریم همانند ضربه چاقویی بر پیکر یک اقتصاد معتاد بوده است که باعث خونریزی شد و طبیعی است درمان اعتیاد موقع خونریزی حتی اگر غیرممکن نباشد از اولویت خارج می‌شود و به همین دلیل در رویکردی صحیح طی چند ماه اخیر درمان خونریزی در دستور کار قرار گرفته است. البته نباید فراموش کرد که برخی مواجهه‌های غلط با تحریم‌ها از قبیل دلار ۴۲۰۰ باعث تشدید خونریزی و وخامت بیشتر وضعیت اقتصاد شد.

با همین رهیافت در خصوص پرسش اول می‌توان گفت که احیای برجام دو اثر در اقتصاد ایران خواهد داشت اول اینکه روند خونریزی را تا حدود زیادی متوقف می‌کند و دوم اینکه امکان درمان اعتیاد اقتصاد ایران به نفت را فراهم می‌کند. اثر اول بسیار مهم است چرا که تداوم خونریزی باعث عدم قطعیت در اقتصاد ایران و کاهش شدید تشکیل سرمایه ثابت شده و در کنار افزایش انتظارات تورمی و هجوم به خرید دارایی‌ها، جریان سفته‌بازی و ثروت‌اندوزی از بازدهی اسمی را جانشین جریان خلق ثروت می‌کند. بنابراین معکوس شدن این جریان و کاهش انتظارات تورمی و به تبع آن، کاهش جذابیت سودسازی از بازدهی اسمی می‌تواند بستر لازم برای احیای جریان خلق ثروت و سرمایه‌گذاری مولد را فراهم کند. طبیعی است اثر کاهش انتظارات تورمی و سفته‌بازی به سرعت می‌تواند در سفره مردم منعکس شود و ذوب سفره‌ها که در چند سال اخیر روندی توقف‌ناپذیر داشته است متوقف کند.

اما آیا کاهش انتظارات تورمی و سفته‌بازی لزوما باعث جایگزین شدن جریان خلق ثروت می‌شود و از این مسیر، امکان بزرگتر شدن سفره‌ها هم فراهم می‌شود؟ پاسخ منفی است. اگرچه توقف سفته‌بازی و ثبات اقتصادی شرط لازم برای خلق ثروت و تشکیل سرمایه ثابت است اما این اتفاق همانند سال‌های ۹۳ تا ۹۶ می‌تواند به دلیل سیاستگذاری بی‌کیفیت منتفی شود. به این صورت که سفره مردم وضعیت باثباتی را تجربه کند و حتی با تزریق دلارهای نفتی به سفره مردم (از طریق واردات) حتی بهبود ملموسی را تجربه کند اما چنین بهبودی قطعا بدون بهبود کیفیت سیاستگذاری ناپایدار خواهد بود و با کوچکترین تلنگری شوک‌های متنوع دلار و مسکن دوباره برخواهد گشت.

به طور خلاصه می‌توان گفت که احیای برجام اگرچه می‌تواند ذوب سفره خانوارها را متوقف و حتی در کوتاه‌مدت بزرگتر کند اما پایداری این بهبود در سفره خانوار منوط به بهبود کیفیت سیاستگذاری و به ویژه عدم استفاده از دلارهای نفتی به عنوان لنگر مقابله با تورم است.