روزنو :درجه هوا بالاست و همگان به دنبال سایه برای پناه گرفتن از تابش مستقیم نور خورشید هستند مانند وضعیت سیاسی کشور که در این روزها خالی شده و فعالیت‌های سیاسی رونق ندارد. چنین روزهایی بهترین فرصت برای بازخوانی خاطرات مسئولان و بیان ناگفته‌های آنهاست. در این راستا محمد هاشمی رفسنجانی به روایت چالش‌ها و فرصت‌های صداوسیمایی پرداخت که در دهه 60 و ابتدای دهه 70 ریاست آن را برعهده داشته است. در سال‌هایی که فرمان صداوسیما در دست هاشمی بود، اتفاقات مهمی در کشور رخ داد و او توانست بدون ایجاد چالش میان گروه‌های موجود در کشور، بزرگ‌ترین و فراگیرترین رسانه کشور را مدیریت کند. محمد هاشمی در گفت‌وگو با  ضمن بازخوانی‌ اتفاقات دوران مسئولیتش در صدا و سیما به ارائه راهکارهایی به مدیران فعلی پرداخت که در ادامه می‌خوانید.

رکورددار سال‌هاي مديريـــت صداوسيما هستيد و قبل ازآن هم پست مهمي در اختيارتان بود. چه شد در اين جايگاه حاضر شديد؟

مديريت من در صداوسيما از مرداد 1360 تا 25 بهمن 1372 بود و 13سال در اين مسئوليت حضور داشتم. پيش از مديريت صداوسيما هم معاون نخست وزير وقت يعني شهيد رجايي بودم. در خاطرم هست در عصر پنج‌شنبه‌اي، از شوراي سرپرستي دفترم آمدند تا از من براي پذيرفتن رياست صداوسيما دعوت کنند. به آنها گفتم اجازه دهيد تا با امام(ره) مشورت کنم، نظر ايشان را بدانم و سپس نظر بدهم اما بعد از اينکه از نزد من رفتند، ساعت 8 و نيم شب حکم رياستم بر صداوسيما از اين رسانه قرائت شد. روز شنبه به خدمت امام(ره) رفتم و به ايشان عرض کردم «هدف من اين بوده که پيش از اتخاذ تصميمي از شما اجازه بگيرم اما در برابر عمل انجام شده قرار گرفتم. شما رهنمودهاي‌تان را به من بفرمائيد.» امام(ره) 5 نکته درباره صدا و سيما فرمودند. نکته اول اينکه صداوسيما، صداي اسلام است بنابراين بايد انديشه‌هاي اسلامي را مطابق با اخلاق اسلامي و ارزش‌هاي اسلامي تبليغ کند. دومين نکته اين بود که صدا و سيما متعلق به همه مردم است و متعلق به شرکت سهامي يا قشر خاصي نيست بنابراين بايد مسائل مردم را در نظر بگيرد. سومين نکته اين بود که بايد مطالب آموزنده از اين رسانه پخش شود و بدآموزي نداشته باشد. چهارمين نکته درباره کارکنان صداوسيما بود که ضد نظام نباشند. امام در اين بخش جمله معروفي دارند که «صدا و سيما دانشگاه عمومي است» اين رهنمودهاي امام براي ما بسيار ارزشمند و راهگشا بود.

در آن برهه گروه‌هاي زيادي در کشور فعال بودند و مديريت آنها آسان نبود.

بله. همان‌طور است که اشاره کرديد. در اوايل انقلاب، عناوين اصلاح‌طلب و اصولگرا وجود نداشت و به اسم خط 1، 2 و 3 بودند.

کدام گـــــرايش بر سمت و سوي صداوسيما غلبه داشت؟

در برنامه‌هاي گفت‌‌وگو، خبر و برنامه‌هاي سياسي اهميت نداشت که طرف مقابل متعلق به چه جناح يا گروهي است بلکه مطلبي که عنوان مي‌کرد، داراي اهميت بود. در اين مطالب علاوه بر اينکه بايد در چارچوب فرمايشات امام(ره) و به دور از انحراف و بدآموزي مطرح بود بايد آموزنده بودن و در راستاي اخلاق اسلامي بودن هم مورد توجه قرار مي‌گرفت. در برنامه‌هاي توليدي مانند فيلم و سريال و... سعي مي‌کرديم، سريال مشکلي در جامعه و قشري از جامعه را حل کند و راهکار نشان دهد. در آنجا هم به لحاظ دکور و دکوپاژ و لباس و اين مسائل سعي مي‌کرديم تبليغ کننده براي قشر خاصي نبوده و اشرافي‌گري نداشته باشيم برخلاف امروز بود که مي‌بينيد بسياري از آگهي‌ها و برنامه‌هاي تبليغاتي صدا و سيما، ترويج اشرافي گرايي، ريخت و پاش‌هاي غيرمتعارف و خارج از اصول اسلام است و در زمان حضورم در صداوسيما سعي شد تا رهنمودهاي امام اجرا شود بنابراين ما عليه فرد يا جرياني نبوديم که بخواهد از ما دلخور شود يا شکايتي کند. امام(ره) درباره برنامه‌هاي سياسي تلويزيون به‌ ندرت اظهار نظر مي‌کردند. آن زمان ما در صداوسيما يک شوراي سياسي داشتيم که اين شورا متشکل از 15نفر از نمايندگان مختلف نهادها مثل وزارت اطلاعات، قوه قضائيه، قوه مجريه، احزاب و روزنامه‌نگاران بود که بحث‌هاي سياسي در رابطه با برنامه‌هاي تلويزيوني در اين شورا مطرح مي‌شد و هيچ‌وقت هم مشکلي نداشت. هيچ‌گاه ما را در رابطه با مسائل سياسي برنامه‌ها منع نمي‌کردند، به غير از يک مورد که آن هم در زمان رياست من نبود.

سريال‌هاي صداوسيما در دوران شما با امروز تفاوت کرده است. به عنوان نمونه مردم در گذشته براي مشاهده سريال‌ها اشتياق داشتند اما اکنون سريال‌هايي مانند گاندو ساخته و پخش مي‌شود که دلخوري بخشي از جامعه را به دنبال داشت. ايده‌هايي مانند ساخت سريال‌هاي سياسي در زمان مديريت شما مطرح نبود يا حفظ مخاطب براي‌تان مهم بود؟

طبيعي بود که تمايلي به سياسي کاري در صدا وسيما نداشتيم چراکه برخلاف رهنمودهاي امام بود. در شب‌هاي دوشنبه سريال‌هاي ايراني توليد خودمان را پخش مي‌کرديم که حدود 85 تا 90 درصد جامعه مخاطبش بودند. خيابان‌ها در ساعت 9 يا 10 شب يعني زمان پخش سريال خلوت مي‌شد و مردم راضي بودند و تشکر مي‌کردند. در سريال‌هايي که پخش مي‌کرديم به نوعي آموزش داده مي‌شد يا باعث رفع مشکلي بود به عنوان نمونه در سريال‌هاي اجتماعي مثل «سايه همسايه» رفتار اجتماعي، رفتار همسايگي و خانوادگي آموزش داده مي‌شد.

بعضي از سريال‌ها هم مثل اوشين برايتان دردسر شد!

دردسر زيادي براي سريال اوشين ايجاد نشد. اين سريال را از ژاپن خريديم و در ايران دوبله کرديم. تغييرات زيادي در سريال داده شد که مناسب با فرهنگ ايراني باشد. خانم اوشين يک معلم کوشا در سريال بود اما در ورژن اصلي نقش او متفاوت بود. در آن مقطع از خانمي پرسيده بودند الگوي شما کيست؟ آن دختر خانم هم گفته بود که « الگوي من اوشين است» امام خميني(ره) اين مصاحبه را شنيده بودند و دستور دادند اگر قصد توهين داشته، مجازات شود. دادستان چند نفر از همکاران ما را دستگير کردند در نامه‌اي به امام نوشتم «من مقصر هستم و اگر قرار است کسي مجازات شود من هستم. اگر همکاران ما را مجازات کنيد، من نمي‌توانم صدا و سيما را اداره کنم» امام گفتند شما بنويسيد من عفو مي‌کنم. من نامه نوشتم و خدمت ايشان دادم و امام عفو کردند. همکاران بازداشتي را به زندان نبرده بودند، در همان دفتر رئيس زندان بودند که با ميوه‌ها و شام از آنها پذيرايي کرده بودند تا اينکه روز بعد آزاد شدند.

سريال اشک تمساح هم در زمان شما پخش شد؟

ماجراي اشک تمساح هم درباره يک زوج سلطنت‌طلب بود که زندگي مخفيانه‌اي در ايران داشتند و در يک اتاق زن و مرد با يکديگر صحبت مي‌کردند. بازيگر زن به دليل اينکه نقش سلطنت‌طلب را بازي مي‌کرد، هيچ حجابي نداشت. آنها بر سر يک ميز غذاخوري مي‌نشستند و با هم صحبت مي‌کردند. عليه اين صحنه‌ها در نماز جمعه تهران يک تومار نوشتند که اشک تمساح، اشک مومنين را درآورد و پانزده هزار نفر امضا کردند. روزنامه کيهان هم نوشت 15 هزار نمازگزار از صدا و سيما خواستار توقف اين سريال 13 قسمتي شدند. من خدمت امام رفتم، از ايشان کسب تکليف کردم که امام فرمودند ليبرال‌ها، تومارنويسان را هم فريب داده‌اند و امام(ره) همچنين گفتند از من سوال کن و بنويس و من جواب مي‌دهم. من مطالبي را نوشتم و امام(ره) يک جواب دادند. «باسمه‌تعالي. نظر نمودن به اين قبيل فيلم‌ها نمايشنامه‌ها هيچ يک اشکال شرعي ندارد و بسياري از آنها آموزنده است و پخش آنها نيز اشکالي ندارد. همين‌طور فيلم‌هاي ورزشي همين‌طور آهنگ‌ها اکثرا بي‌اشکال است. گاهي خلاف به‌طور نادر ديده مي‌شود که بايد بيشتر مواظبت کرد لکن دو نکته بايد مراعات شود اول آنکه کساني که گريم مي‌کنند بايد محرم باشند و اجنبي حرام است چنين کاري را انجام دهد دوم آنکه بينندگان از روي شهوت نظر نکنند. روح‌ا... موسوي خميني.»

مشکل حجاب زنان سريال هم حل شد؟

به دليل اينکه سريال اشک تمساح براي خارج نشينان بود، از امام پرسيدم که آيا در برنامه‌هاي صدا و سيما پخش اين سريال خلاف شرع بوده يا خير. امام جواب دادند که تمام برنامه‌ها آموزنده و بدون اشکال است و خلاف به‌طور نادر ديده مي‌شود ولي بايد به دو نکته توجه کرد. نکته اول اين بود که اجنبي گريم نکند و نکته دوم اين بود که بيننده از آن شهوت و لذت نبرد. رفتيم خدمت امام و پرسيديم اينکه فرموديد اجنبي گريم نکند يعني چه و ايشان فرمودند تذکر به اين بود که شما اگر بازيگر خانم داريد، ولي گريمور زن نداريد يا بازيگر مرد داريد ولي گريمور مرد نداريد، خلاف شرع است اما اگر گريمورها محرم باشند، اشکالي ندارد.

سريال‌ پائيز صحرا هم مشکل حجاب داشت.

سريال پائيز صحرا را ساختيم. در پائيز صحرا مقداري خشونت و مقداري هم بي‌حجابي بود ولي امام گفتند اين سريال آموزنده است و ايرادي به فيلم نگرفتند که بگويند خلاف شرع است. موضوعات سياسي را مدنظر داشتيم و رعايت مي‌کرديم.

پس با پشتوانه امام به اداره صداوسيما پرداختيد.

رابطه امام(ره) با تلويزيون خيلي خوب بود. امام(ره) برنامه‌ها را مي‌ديدند و دقت خيلي زيادي داشتند و گاهي تذکر مي‌دادند. اظهارات و فرمايشات امام بسيار موثر و تاثير‌گذار بود. سالگرد اميرکبير برنامه نداشتيم و در آن زمان از نظر برنامه‌سازي در مضيقه بوديم. سريالي با عنوان سلطان صاحبقران در زمان شاه ساخته بودند که داستان زندگي اميرکبير و ناصرالدين شاه بود. در اين سريال صحنه‌اي بود که همسر اميرکبير هنرپيشه معروف و خوش سيمايي بود، وقتي اميرکبير را شهيد کردند، گريه مي‌کرد و اشک از چشم‌هايش به پايين مي‌آمد که صحنه بسيار زيبايي را ساخته بود. امام من را خواستند و فرمودند اميرکبير چنين همسري داشته است که شما اين چهره را برايش ساخته‌ايد؟ امام به نکات ريز توجه مي‌کردند و تذکر مي‌دادند که اگر موردي بود اصلاح کنيم. پرسيدم خلاف شرع است ايشان گفتند مقدسين ايراد مي‌گيرند. اينها مسائلي بود که ما در آن دوران در صدا و سيما داشتيم.

اعترافات تلويزيوني متهمان سياسي در دوران مديريت شما نبود؟

خير. در مواردي مثلا از آقاي شريعتمداري آن دوران وزير اطلاعات بود، مصاحبه از ايشان گرفته بودند و اين مصاحبه را پخش کردند که بعد از مصاحبه مي‌خواستيم، برنامه سازي کنيم اما امام فرمودند همان مصاحبه کافي است و در زمينه اخبار اعترافات زندانيان يا... در اين زمينه فعال نبوديم.

پس امام مخالف پخش بودند.

بله امام مخالف بودند.

در حال حاضر مردم نسبت به وضعيت معيشتي ناراضي هستند. در زمان شما هم جنگ و مشکلات اقتصادي بود. اين دو مقطع را مقايسه کنيد.

صدا و سيماي الان با آن دوران بسيار تفاوت دارد به اين دليل که آن دوران ما دو کانال تلويزيوني داشتيم که اواخر سه کانال شد. اين شبکه‌ها برنامه 24 ساعته نداشتند و فقط چند ساعت در روز برنامه پخش مي‌شد مثلا بعدازظهر ساعت 4 شروع مي‌شد تا 12 شب ولي الان صدا و سيما بيشتر از 20 کانال موضوعي دارد که برخي از آنها شبانه‌روزي فعاليت مي‌کنند. ارزيابي از اين موضوع در حال حاضر بسيار مشکل است چون بايد در آن موضوع اشراف داشت تا خطايي در آن ايجاد نشود.

منظور من جهت گيري صداوسيما در مواجهه با مشکلات اقتصادي جامعه است؟

اکنون صدا و سيما کانال‌هاي عمومي و موضوعي دارد که اخبار جهت گيري آنها بيشتر در جهت حمايت از دولت است. صداوسيما بايد در جهت مردم باشد و مسائل و مشکلات مردم را آن گونه که است منعکس کند نه اينکه گزارشي تهيه و تاکيد کند مثلا اين جنس با اين قيمت پايين عرضه شده است اما وقتي من براي خريد همان جنس اقدام مي‌کنم با قيمت بالايي مواجه مي‌شوم. اکنون تنها برداشتي که از شبکه سراسري و اخبار صدا سيما مي‌شود اين است که جنبه حمايتي از دولت دارد و درباره مجلس هم اينگونه عمل مي‌کند نکات ضعف را نمي‌گويد. اگر صدا و سيما بخواهد خودش را اصلاح کند بايد در جهت مردم باشد.