کلید اتمام مذاکرات وین دست کیست؟

 با وجود آنکه مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا مصداقی برای گفته خود (عوامل خارجی) به عنوان دلایل توقف مذاکرات مطرح نکرد، اما با گذشت ۲۳ روز از توقف مذاکرات به نظر می‌رسد شرایط به سمت نوعی انسداد و حتی شکست در روند احیای برجام میل می‌کند تا جایی که خبرهای واصله حکایت از برچیده‌شدن چادر خبرنگاران در مقابل هتل کوبورگ وین، محل برگزاری مذاکرات دارد. در این بین به باور قاطبه کارشناسان، تحلیلگران و ناظران امر دو عامل بیش از سایر پارامترها در توقف مذاکرات وین دخیل بود‌ه‌اند؛ نخست نقش مخرب مسکو در روند مذاکرات احیای برجام و دیگری درخواست تهران برای خروج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از لیست گروه‌های تروریستی ایالات متحده و تحریم‌های آمریکا. با این حال ارزیابی متنوع و حتی متضادی درخصوص وزن‌دهی به هرکدام از این دو عامل مطرح می‌شود؛ کمااینکه طیفی از کارشناسان بر دخالت‌های مخرب روسیه بر روند مذاکرات وین تأکید دارند و در مقابل برخی معتقدند اصرار ایران بر خطوط قرمز خود مبنی بر خروج سپاه از لیست گروه‌های تروریستی و تحریم‌های آمریکا عملا به توقف و حتی انسداد مذاکرات انجامیده است. هرچند در این میان پارامترهای دیگری از کارشکنی دولت بایدن و مانع‌تراشی کنگره با محوریت جمهوری‌خواهان گرفته تا مخالفت‌ برخی از کشورهای حاشیه خلیج فارس و مشخصا اسرائیل هم می‌توانند در تداوم این توقف و انسداد نقش‌آفرین باشند. پیرو آنچه گفته شد «شرق» در گفت‌وگویی با حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی در دوره دهم و سیدجلال ساداتیان، سفیر پیشین جمهوری اسلامی ایران در انگلستان، نماینده اسبق و عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی در دوره چهارم به واکاوی هر‌چه دقیق‌تر دلایل و عوامل توقف مذاکرات وین پرداخته است که در ادامه از نظر می‌گذرانید.

در ابتدا سیدجلال ساداتیان درباره ماهیت توقف سه‌هفته‌ای مذاکرات وین بر این باور است که این توقف بیش از آنکه از جنس اختلاف‌ نظر فنی بین طرفین باشد، ناشی از تقابل سیاسی با محوریت تهران - واشنگتن است؛ چون به نظر می‌رسد شرایط کنونی مذاکرات وین که عمدتا از طریق موضع‌گیری‌های دیپلماتیک طرفین قابل ارزیابی است، نشان می‌دهد مسائل اختلافی باقی‌مانده ارتباطی به حوزه فنی پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران ندارد و بیشتر متمرکز بر مسائل حوزه سیاسی به‌خصوص بعد از جنگ اوکراین است؛ چراکه به هر حال این جنگ اساسا صحنه سیاسی و دیپلماتیک جهانی را به‌طور کلی دگرگون کرده و از این منظر یقینا مذاکرات وین هم تحت‌الشعاع جنگ اوکراین و تقابل روسیه با غرب قرار گرفته است. سفیر پیشین جمهوری اسلامی ایران در انگلستان در ادامه تشریح کرد: اگرچه ماهیت توقف کنونی در مذاکرات وین عمدتا از جنس سیاسی است تا فنی، اما به نظر می‌رسد بعد از جنگ اوکراین، روسیه با مانور روی نقش فنی خود در احیای برجام مانند همکاری با جمهوری اسلامی ایران در نیروگاه اتمی بوشهر، فردو و همچنین تحویل اورانیوم غنی‌شده بالاتر از ۳.۶۷ و تبدیل آن به کیک زرد عملا سعی دارد منافع سیاسی خود را با هدف موازنه‌سازی در برابر اروپایی‌ها و آمریکا در بطن مذاکرات وین پی بگیرد. این موازنه‌سازی در شرایط حساس فعلی برای روسیه تا آنجا اهمیت دارد که حتی حاضر به کارشکنی و توقف عمدی در مذاکرات وین شده است. از این حیث مسکو با مطرح‌کردن درخواستش مبنی بر گرفتن تضمین کتبی از واشنگتن برای مستثنا‌شدن روابط روسیه و ایران در حوزه هسته‌ای، شرایطی را رقم زد که ذیل مسائل فنی برجامی، منافع سیاسی روسیه بعد از تجاوزش به اوکراین از طریق مذاکرات وین تحقق پیدا کند. همین درخواست‌های روسیه در ادامه کار را به توقف بیش از سه‌هفته‌ای مذاکرات وین کشانده است؛ توقفی که هر روز به درازا بکشد تنها تبعات مخرب سیاسی، دیپلماتیک، اقتصادی و معیشتی برای ملت ایران دارد، آن‌هم در شرایط کنونی که بعد از جنگ اوکراین و افزایش بهای انرژی در بازارهای جهانی بهترین فرصت برای حصول توافق و تحریم‌ها شکل گرفته است. این نماینده پیشین مجلس شورای اسلامی ضمن تأکید بر این نکته که اساسا روسیه از تشدید تنش تهران با غرب منافعی به دست نمی‌آورد، عنوان کرد که در عین حال احیای برجام و لغو تحریم‌ها، نافی منافع روسیه است. بنابراین در شرایطی که تنها اهرم موجود روس‌ها برای تقابل با تحریم‌ها و فشارهای سیاسی و دیپلماتیک غرب به وابستگی اروپا به صادرات انرژی و گاز روسیه باز‌می‌گردد، کرملین در تلاش است تا از هر طریقی به افزایش بهای انرژی در سایه بحران‌سازی‌های موازی به منظور موازنه‌سازی در برابر اروپا و آمریکا دست بزند. این عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی در دوره چهارم درخصوص ایدئال‌ترین سناریو برای روسیه در مذاکرات وین اذعان کرد: بهترین سناریو برای کرملین تداوم یک تنش مهندسی و مدیریت‌شده از سوی روسیه بین جمهوری اسلامی ایران با غرب خواهد بود؛ کمااینکه عملکرد معنادار و رفتار حساسیت‌برانگیز روسیه به موازات آغاز تجاوز به اوکراین نشان می‌دهد که مذاکرات وین تحت‌الشعاع این جنگ قرار گرفت، به گونه‌ای که روس‌ها مذاکرات وین را نه مسیری برای پایان‌دادن به نگرانی‌های جامعه جهانی درخصوص پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران و در نهایت لغو تحریم‌ها، بلکه اهرم فشاری برای تقابل با غرب در جهت منافع خود قلمداد کردند؛ چراکه اگر مذاکرات وین نهایتا به تحریم‌ها منجر می‌شد می‌توانست به ورود ظرفیت تولیدی و صادرات انرژی جمهوری اسلامی به بازارهای جهانی منجر شود که یقینا ثبات در قیمت‌ها و حتی کاهش بهای انرژی را به دنبال خواهد داشت. ولی چون این مسئله در تقابل با منافع روسیه است، کرملین سعی دارد تنشی کج‌دار و مریز را بین ایران و آمریکا در سایه مذاکرات وین پیش ببرد. اتفاقا از این‌رو بود که جوزف بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا صراحتا عنوان کرد روسیه در مذاکرات مخالف لغو تحریم‌های انرژی ایران بود.

این تحلیلگر ارشد سیاسی در پاسخ به این پرسش که اصرار تهران بر خروج سپاه از لیست گروه‌های تروریستی و تحریم‌های آمریکا تا چه اندازه سبب توقف مذاکرات وین شده است؟ خاطر‌نشان کرد: در ابتدای کار اصرار تهران بر خروج هم‌زمان نهاد رهبری و سپاه از لیست تحریم‌های آمریکا بود؛ اما اینکه در روزها و هفته‌های اخیر دیگر نامی از رفع تحریم نهاد رهبری به میان نمی‌آید، حکایت از آن دارد که به احتمال بسیار زیاد درخصوص رفع تحریم‌های این نهاد (رهبری) توافقاتی حاصل شده است. بااین‌حال، اینکه دو حوزه حساس توان موشکی و نفوذ منطقه‌ای ایران مستقیما در ارتباط با سپاه قرار دارد، موجب شده مسئله خروج سپاه از لیست تحریم‌های آمریکا فرایندی پیچیده، زمان‌بر و بغرنج را شکل دهد که حتی در مقاطعی، هم می‌تواند بن بست و انسداد در مذاکرات وین را به دنبال داشته باشد و هم حساسیت‌هایی را در داخل آمریکا و در کشورهای حاشیه خلیج فارس ایجاد کند. اتفاقا به دلیل همین حساسیت‌ها و نگرانی‌های ناشی از خروج سپاه از لیست گروه‌های تروریستی و تحریم‌های آمریکا، ما شاهد برگزاری دو نشست سه‌جانبه شرم‌الشیخ مصر و نشست شش‌جانبه در نقب بودیم. بنابراین این شرایط فضای مبهم و آینده تاریکی از مذاکرات وین به دست می‌دهد. از این منظر، اگرچه بسیاری از تحلیل‌ها بر این نکته تأکید دارد که حصول توافق و احیای برجام در دسترس است، اما به دلیل آنکه جمهوری اسلامی ایران سپاه را جزء خطوط قرمز خود تلقی می‌کند و همچنین این مسئله مخالفان منطقه‌ای و جهانی دارد، می‌تواند کل مذاکرات وین را تحت‌الشعاع قرار دهد.

احیای برجام بیش از آنکه گروگان نهاد داخلی باشد، اسیر بازیگر خارجی است

حشمت‌الله فلاحت‌پیشه نیز درباره اصرار تهران بر خروج سپاه پاسداران از لیست گروه‌های تروریستی و تحریم‌های آمریکا بر این باور است که این خواست تهران عامل اصلی توقف مذاکرات وین نیست، بلکه چالش مذاکرات به خوانش اشتباه از مذاکرات بازمی‌گردد. به عبارت روشن‌تر، تهران در یک اشتباه تاریخی، احیای برجام را به منافع برخی از بازیگران و مشخصا روسیه گره زد؛ به‌خصوص آنکه بعد از سفر اخیر حسین امیرعبداللهیان به روسیه، کلیدواژه‌ای تحت عنوان «خطوط قرمز» با محوریت سپاه وارد ادبیات دیپلماتیک دولت شد که هدف آن تنها و تنها تطهیر روسیه بود.

رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس دهم تصریح کرد: در‌حالی‌که تا همین چند هفته اخیر توافق‌نامه احیای برجام آماده امضا‌ بود، نقش مخرب کرملین، آن‌هم بعد از آغاز جنگ اوکراین، سبب توقف در مذاکرات شد. روسیه با این اقدام به روشنی نشان داد برای تحقق منافعش حتی حاضر است خلاف جریان دیپلماسی با هدف احیای برجام حرکت کند؛ چون اگر روسیه به دنبال احیای برجام بود، ابتدا‌به‌ساکن باید روی مسائلی که در‌خصوص آن حساسیت و اختلاف ‌نظر کمتری وجود دارد به توافق دست پیدا می‌کرد تا با ایجاد یک فضای مثبت، اختلافات کلان هم حل‌وفصل شود؛ اما کرملین مشخصا با دست‌گذاشتن روی پرانتزهای موجود در مذاکرات وین، به گونه‌ای رفتار کرد که این مذاکرات تحت‌الشعاع رفتار مسکو قرار گیرد؛ یعنی عملکرد روسیه نتیجه عکس داد و باعث توقف مذاکرات شد. این در حالی است که تهران هم متأسفانه با برخی توجیهات این حق را برای مسکو قائل شد. این تحلیلگر ارشد مسائل بین‌الملل در‌خصوص مصداق‌های کارشکنی و نقش مخرب روسیه در مذاکرات وین اذعان کرد: برخی رفتارهای حساسیت‌برانگیز و معنادار روس‌ها، مانند توییت اولیانوف مبنی بر اینکه «ایرانیان مانند شیر جنگیدند و فراتر از انتظارات، امتیازاتی را در وین به دست آوردند»، سبب شد در کمترین فاصله ممکن شاهد شکل‌گیری ائتلافی ضد برجام متشکل از جریان تندرو مخالف مذاکرات در آمریکا، طیف رادیکال صهیونیست در سرزمین‌های اشغالی و مرتجعان منطقه باشیم؛ ائتلافی که هجمه گسترده‌ای علیه دولت بایدن و رابرت مالی به ‌عنوان مذاکره‌کننده ارشد آمریکایی‌ها شکل داد که کماکان هم ادامه دارد. این استاد دانشگاه در وزن‌دهی به خروج سپاه از لیست گروه‌های تروریستی و تحریم‌های آمریکا و نقش مخرب روسیه در توقف مذاکرات صراحتا عنوان کرد: توقف مذاکرات بیش از آنکه گروگان نهاد داخلی باشد، اسیر بازیگر خارجی است. چون در شرایط حساسی که با توقف مذاکرات وین همراه شد، متأسفانه شاهد آن بودیم که حسین امیرعبداللهیان سفر به روسیه و دیدار با مقامات کرملین را آن‌هم درست در برهه‌ای که مقامات روس جزء منفورترین شخصیت‌های سیاسی و دیپلماتیک جهان ذیل تجاوز به اوکراین هستند، در دستور کار قرار می‌دهد و در آن سفر وزیر امور خارجه ایران اصرار غیرقابل توجیهی با هدف وصل‌کردن تهران و مقامات دولت سیزدهم به منافع مسکو داشت؛ تا جایی که امیرعبداللهیان در سخنانی رسمی مسکو را از هر‌گونه دخالت و نقش‌آفرینی مخرب برای توقف مذاکرات وین مبرا ‌کرد و درست از همان لحظه بود که مسئله خطوط قرمز ایران با محوریت خروج سپاه از لیست گروه‌های تروریستی و تحریم‌های آمریکا مطرح شد.

نماینده سابق مجلس در تبیین این گزاره که آیا می‌توان در کنار نقش مخرب مسکو، به نوعی توقف در مذاکرات را ناشی از اصرار تهران مبنی بر خروج سپاه از لیست گروه‌های تروریستی و تحریم‌های آمریکا دانست، خاطرنشان کرد: حسین امیرعبداللهیان بعد از سفر به روسیه و تطهیر مقامات مسکو، عملا سپاه را به‌عنوان یک نهاد مستقل نظامی که نقش بی‌بدیل و قابل احترامی در امنیت و حراست از کشور و حتی پیشبرد برخی مسائل اقتصادی و تولیدی کشور دارد، فدای منافع روسیه کرد. ‌به هر حال، زمانی که وزیر امور خارجه عنوان می‌کند سرداران سپاه گفته‌اند احیای برجام را به تحریم این نهاد گره نزنید، خود‌به‌خود سبب می‌شود توقف مذاکرات گردن سپاه بیفتد که اتفاقا همین مسئله واکنش‌های تند داخلی را علیه امیرعبداللهیان به دنبال داشت.