از صبح نهم خرداد 1287 که نخستین قطرات نفت از چاه شماره‌یک «مسجدسلیمان» بر سر ویلیام ناکس‌دارسی و یارانش پاشیده شد، خواب مردم این سرزمین با ثروت خدادادی‌اش آشفته شد؛ مردمی که تا آن زمان زمینی داشتند که کلید دستیابی به گنج‌‌های آسیا بود حالا روی گنجینه بزرگی خوابیده بودند که چرخ صنعت جهان را می‌گرداند. این گنج با یک امضا به دست انگلیسی‌ها سپرده شده بود. داستان خواب آشفته مردم این سرزمین و طلای‌سیاه، 105سال است که به روایت‌های مختلف گفته می‌شود. مهم‌ترینش اسفند 1329 در مجلس شورای ملی با یک ماده قانونی گفته شد. حالا پس از 105سال، 33هنرمند ایرانی آن را به زبانی هنرمندانه روایت می‌کنند.

غافلگیری نفتی در تهران

 دقایقی از ساعت 16 بیست‌ودومین روز بهار 93 نگذشته. شمار زیاد بازدیدکنندگان، امکان بازدید آسان از آثار نمایشگاه را نمی‌دهد؛ با این حال «بوی نفت» در گالری شیرین به‌خوبی استشمام می‌شود. نام نمایشگاه «طلای‌سیاه» گذاشته شده و آنطور که بازدیدکنندگان و هنرمندان می‌گویند تا‌به‌حال نمایشگاهی با این وسعت با محوریت «نفت» در داخل ایران برپا نشده. تفاوت این نمایشگاه با رویدادهای مشابه هفتگی در تهران، این است که شماری از شرکت‌ها و موسسات فعال نفتی را نیز جذب خود کرده. مجموعه «طلای‌سیاه» به کوشش گالری هما و شیرین و نمایشگاه‌گردانی ویدا زعیم و لیلا وارسته در محل گالری شیرین در خیابان هجدهم ولنجک روی دیوار رفته و تا دوم اردیبهشت ادامه دارد. قرار است طلای‌سیاه پس از نمایش در تهران به نیویورک انتقال پیدا کند. هدف از گردآوری این مجموعه، معرفی چشم‌اندازها و گستره وسیعی از رویکردهای هنری اعلام شده که تحت‌تاثیر فرهنگ نفتی در خاورمیانه به‌وجود آمده است. در کنار آثار نسل جوان، آثار مدعوینی چون کوروش شیشه‌گران و ویم دلووی دیده می‌شود. هنرمندان حاضر در «طلای‌سیاه» ‌بدون تقدم و تأخر عبارتند از: قدرت‌الله عاقلی، پرستو فروهر، بابک کاظمی، احمد نجات، آزاده آویژه، علیرضا معصومی، لادن بروجردی، بهنام کامرانی، سپهر بختیاری، فیروز فرمان‌فرماییان، فرشاد لباف، امین روشن، آزاده قطبی، سارا سامری، امیرحسین حشمتی، مهدی نبوی، سعید فراهانی، جمشید بایرامی، ایمان صفایی، محمد خداشناس، آرین لواسانی، نیما سنبلستان، فرناز ربیعی‌جاه، کاویان هازلی، احمد نژاد، حمزه فرهادی، نگار وارسته، امیرنصر کم‌گویان، ندا ظرفساز، نادیا غیایی‌فر و سیامک نصر. در بدو ورود، دو تابلو از هنرمند جوان، آرین لواسانی به چشم می‌خورد. سمت چپ، چیدمانی از علیرضا معصومی به ارتفاع بیش از دومتر، تراوش نفت از چهره دفرمه‌شده انسانی را به تصویر کشیده که بشکه نفت را تداعی می‌کند و زردرنگ است. جای‌جای نمایشگاه عناصر و المان‌های نفتی با نگاهی هنرمندانه، بازنمایی شده‌اند؛ از شیر نفت و نازل پمپ‌بنزین گرفته تا بشکه‌های روغن‌موتور و دکل‌های نفتی. چند تابلو، مصدق را به تصویر کشیده که نفت را ملی کرده و در یک تابلو دیگر که عکسی دیجیتال است، پرتره‌ای از ویلیام ناکس‌دارسی بازنمایی شده؛ سیگار برگ کوبایی به‌دست و دست در جیب با غبغبی برآمده. جمشید بایرامی هم که با عکس‌هایش مشهور است، در این نمایشگاه برای اولین‌بار دو اثر مفهومی ارایه داده؛ اولی «داستان سیاه» نام دارد و دومی، «تولد». بایرامی در این دو اثر از تکنیک ترکیب مواد بهره برده است.

تابلو 5متری نفتی

اما یکی از خیره‌کننده‌ترین آثار این نمایشگاه تابلو پنج‌متری کوروش شیشه‌گران، هنرمند پیشروی معاصر بود که از همان دقایق آغازین نمایشگاه، نگاه‌ها را به سوی خود جلب کرد. شیشه‌گران که آخرین نمایشگاه انفرادی خود را دو سال پیش در «اپرا گالری» لندن روی دیوار برده در این نمایشگاه گروهی با یک نقاشی سه‌لتی که طول آن در مجموع به حدود پنج‌متر می‌رسد شرکت کرده است. این اثر که تصویرگر سه‌فیگور است، «فریاد» نام دارد. به‌نظر می‌رسد هنرمند در یک چارچوب انتقادی این اثر را خلق کرده است. کوروش شیشه‌گران پیش‌تر هم تجربه شرکت در نمایشگاه‌های موضوعی و مفهومی را داشته که از آن جمله می‌توان به نمایشگاه‌هایی با محوریت «گوش‌ونگوگ» و «مونالیزا» در گالری 10اشاره کرد. او در خصوص مهم‌ترین ویژگی آثاری که در چنین نمایشگاه‌هایی شرکت می‌کنند به «شرق» گفت: «به‌نظر من یک اثر هنری پیش از هرچیز باید یک اثر هنری باشد. همزمان با کارکردن در قالب یک موضوع خاص باید تلاش کرد که از یک بیان محدود و تاریخ مصرف‌دار رها شد و به یک فضای هنری‌تر نزدیک شد. پیش‌بردن هر دو اینها البته ساده نیست.» این هنرمند که تجربه‌های قابل‌توجهی نیز در طراحی پوسترهای سیاسی - اجتماعی دارد، افزود: «با اینکه هنرها به‌شدت در هم تنیده‌اند و به‌سادگی تفکیک‌پذیر نیستند، باید گفت که نوع بیان به‌طور مثال یک نقاشی با نوع بیان یک پوستر گرافیکی اصولا متفاوت است. در اینجا پیام‌رسانی به شکل پیچیده‌تر و عمیق‌تری اتفاق می‌افتد. کار نقاشی، شعاردادن و انشاءبافی نیست.» با دقت در این تابلو و دیگر آثار نمایشگاه، آموزه‌های مفهومی زیادی از نفت به دست می‌آوریم؛ اینکه بهره‌های شگرف و منافع چشمگیری از نفت برده‌ایم، اما نمی‌توانیم بر آسیب‌هایی که به یکدیگر و به پیرامونمان رساندیم، چشم ببندیم. بشر برای این نفت، جنگ کرده، خون داده، خون ریخته، استثمار کرده، استثمار شده، ظلم کرده، ظلم دیده، محیط‌زیست خود را به مخاطره انداخته، به موجودات پیرامونش، به جوی که نفسش به آن بسته است، به اقیانوس‌های زمین و آنچه در آنها می‌زید آسیب رسانده. انسان بخش بزرگی از این هدیه زمین را زایل کرده. همین افزون‌طلبی بی‌لگام، بخشی از حکایت تکراری «فریاد» ‌های انسانی را رقم می‌زند. انسان، تا امروز، بر جای‌جای دریای نفتی که در حال تمام‌شدن است، لکه‌های بیشماری از خون نشانده. ما به همراه جانداران پیرامونمان، در همین نفت خونین در حال ته‌کشیدن، در همین دریای کم‌عمق و سیاه نفت، و از نظرگاهی دیگر، در باتلاق عمیق‌تر و سیاه‌تر زیاده‌خواهی و قدرت‌طلبی و طمع بشریت، در حال فرورفتن و غرق‌شدن هستیم.

به جنبه مثبت نفت توجه داشته‌ایم

هر چند نمایشگاه حاوی نگاهی اعتراضی و سیاسی در کنار ابعاد زیباشناسانه و حتی دکوراتیو برخی آثار است، با این حال گردانندگان آن معتقدند بیشتر به ابعاد و جنبه‌های مثبت «نفت» توجه داشته‌اند. لیلا وارسته و ویدا زعیم که این نمایشگاه را گردآوری کرده‌اند، بر این نکته تاکید دارند. این دو نمایشگاه‌گردان که قبلا نمایشگاهی گروهی با موضوع «صلح» از هنرمندان ایرانی در لندن روی دیوار برده بودند، درباره هدف خود از گردآوری این آثار به «شرق» می‌گویند: همیشه می‌خواهیم صلح، پیام ایرانیان و کشورمان باشد. قصد ما مطرح‌کردن یک موضوع سیاسی نبود بلکه می‌خواستیم موضوعی مورد بررسی قرار بگیرد که کاملا مربوط به خودمان است و به همین دلیل به سراغ تاریخچه نفت رفتیم و سعی کردیم همه هنرمندان را به این سمت ببریم. موضوع این نمایشگاه همیشه همراهمان بود چون خیلی از مواقع می‌شنیدیم که مردم می‌گویند ایرانی‌ها هرچه می‌کشند از نفت است. در صحبت‌هایی که با یکدیگر داشتیم، فکر کردیم نفتی که این همه درباره آن منفی صحبت می‌شود، سرمایه ملی ماست و درآمد زیادی برای مردم ما آورده. پس تصمیم گرفتیم دیدمان را به این مساله عوض کنیم خصوصا حالا که ممکن است تحریم‌ها برداشته شود، دید مردم می‌تواند نسبت به نفت مثبت شود و می‌توانیم با نفت آشتی کنیم.»

این دو نمایشگاه‌گردان درباره شکل‌گیری ایده نمایشگاه اضافه می‌کنند: «امین روشن، یکی از هنرمندان همکار ما بود که سه‌نسل خانواده‌اش شامل پدربزرگ، پدر و خودش برای شرکت نفت در مسجدسلیمان کار می‌کردند. وقتی سال گذشته به آتلیه او رفتیم، آثار جالبی دیدیم و جرقه نمایشگاه از همان‌جا زده شد. طی این مدت دیدیم که حتی میدانی به نام نفت در ایران نداریم. درست است که خیابان نفت داریم اما کافی نیست و باید سمبل بزرگ‌تری در کشورمان داشته باشیم.» این دو درباره انتخاب آثار این نمایشگاه می‌گویند: «از طریق فراخوان هنرمندان را انتخاب کردیم؛ چون هدفمان این بود تمام هنرمندان در شهرستان‌ها و ایران بتوانند در این نمایشگاه شرکت کنند. چهار، پنج‌ماه قبل این فراخوان را از طریق گالری هما انتشار دادیم که در نهایت حدود 30 نفر در آن شرکت کردند. به‌دلیل بزرگی گالری شیرین نیز از این فضا استفاده کردیم. البته از کوروش شیشه‌گران و ویم دلووی که هنرمند بلژیکی است نیز درخواست کردیم تا در این نمایشگاه شرکت کنند و بقیه هنرمندان از طریق فراخوان وارد نمایشگاه شدند. ویم دلووی اثری در مورد نفت و گاز در مجموعه خصوصی خود داشت که در این نمایشگاه به نمایش گذاشت.» همچنین شیرین پرتوی مدیر گالری شیرین درباره شکل‌گیری این نمایشگاه به «شرق» گفت: «خانم‌ها زعیم و وارسته از دوستان قدیمی ما هستند و پروژه‌های دیگری هم بوده است که آنها نمایشگاه‌گردانی کرده‌اند مثل نمایشگاه صلح در لندن. چند ماه قبل هم برای برگزاری این نمایشگاه با هم صحبت کردیم و در تمام مراحل با هم مشورت داشتیم. موضوع نمایشگاه درعین جذابیت خیلی پرمفهوم است. در صحبت‌های اولیه این موضوع عنوان شد که نفت می‌تواند سه‌جنبه داشته باشد. وجه اول آن جنجالی‌بودن است، بخش دیگر جنبه زیست‌محیطی و وجه دیگر بعد خوب نفت. ما می‌خواستیم جنبه مثبت نفت را نشان دهیم. خود من هم همیشه ترجیح می‌دهم نگاه مثبت را درنظر بگیرم و چون از این جنبه به موضوع نفت نگاه شده بود، برایم خیلی جذاب بود. در متن نمایشگاهی هنرمندان هم به جنبه مثبت وجود نفت در ایران توجه شده بود. نفت ثروت ملی کشورمان است و از لحاظ اقتصادی در کشور ما تاثیرگذار است.»