سه‌شنبه گذشته روزنامه «شرق» میزبان میزگردی برای رونمایی و بررسی کتاب خاطرات مرحوم هاشمی‌رفسنجانی (سال۱۳۸۰) با عنوان «افراط در اختلاف» بود که با حضور سردار حسین علایی، سیدرضا صالحی‌امیری، محسن هاشمی‌رفسنجانی و محمد عطریانفر برگزار شد.

عبدالرحمن فتح‌الهی: سه‌شنبه گذشته روزنامه «شرق» میزبان میزگردی برای رونمایی و بررسی کتاب خاطرات مرحوم هاشمی‌رفسنجانی (سال۱۳۸۰) با عنوان «افراط در اختلاف» بود که با حضور سردار حسین علایی، سیدرضا صالحی‌امیری، محسن هاشمی‌رفسنجانی و محمد عطریانفر برگزار شد. ابتدای نشست با سخنان محسن هاشمی همراه بود که روی نحوه نگارش و سیر تطور خاطره‌نویسی مرحوم هاشمی متمرکز شد و در تشریح تفاوت خاطرات ۱۳۸۰ با دوره‌های قبل عنوان داشت: «نحوه نوشتار مرحوم آیت‌الله ‌هاشمی‌رفسنجانی‌ در طول ۲۰ جلدی که از خاطراتشان منتشر شده، تغییرات مثبتی داشته است» و در تبیین این تغییرات مثبت می‌گوید: «در ابتدا خلاصه‌نویسی و اشاره به مطالب غیرمهم در خاطرات آیت‌الله هاشمی بسیار زیاد است، اما به مرور این خلاصه‌نویسی و ذکر مطالب مهم در خاطرات با تبحر خاصی نوشته شده است. به صورتی که ضمن آنکه مفهوم را می‌رساند برای کسانی که اهل مطالعه، تحقیق و پیگیری هم باشند به آنها سرنخ‌هایی را هم می‌دهد تا بتوانند در زمان خود موضوع را پیدا کنند». به دلیل آنکه محسن هاشمی بیان می‌دارد: «این خاطرات همان روز یا فردای آن روز (واقعه) نوشته شده است».

لذا به باور او «این خاطرات بسیار متقن هستند، در حالی که بسیاری از خاطرات حال حاضر کشور بر اساس تاریخ شفاهی است و در تاریخ شفاهی امکان دارد که فرد در ذکر برخی خاطرات غلو کند یا آن را به صورت ناشناخته و به شکلی روایت کند که برای فرد بازگوکننده مثبت جلوه داده شود». با این دلایل فرزند مرحوم هاشمی، تأکید دارد: «چون مرحوم آیت‌الله هاشمی سعی داشتند زمان نگارش خاطرات قضاوتی نداشته باشند، در نتیجه صرفا مواضعی که دیگران عنوان داشته‌اند یا اتفاقاتی را که روی داده است، نوشته‌اند». در بخش دیگری از بررسی نحوه نگارش مرحوم آیت‌الله هاشمی در خاطراتشان، محسن هاشمی این را هم متذکر می‌شود: «مرحوم هاشمی آگاه بودند در خاطره‌نویسی خود باید به سبکی عمل کنند که اسرار نظام هم مورد خدشه وارد نشود و به همین واسطه در خاطرات مرحوم هاشمی مسائل امنیتی حائز اهمیت دیده نمی‌شود. در نتیجه می‌توان این خاطرات را با یک فاصله زمانی ۲۰ساله در جمهوری اسلامی ایران منتشر کرد».

آغاز اعمال ممیزی در دولت رئیسی

محسن هاشمی در سرفصل دیگری از سخنان خود به موضوع نگاه دستگاه‌ها و نهادهای ذی‌ربط پیرامون ممیزی و سانسورهای درخواست‌شده بر کتاب خاطرات ورود کرده و این نکته مهم را پیش می‌کشد: «تا قبل از روی کار آمدن دولت سید ابراهیم رئیسی در سال ۱۴۰۰، هیچ‌گونه مشکل یا محدودیتی برای چاپ خاطرات مرحوم هاشمی‌رفسنجانی وجود نداشت و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم هیچ‌گونه سانسوری را برای انتشار این خاطرات اعمال نمی‌کرد». اما به گفته او «در همان اولین سالی که دولت سیزدهم مستقر شد و در زمان بارگذاری کتاب با تأخیر جدی برای اخذ مجوز انتشار مواجه شدیم». این در حالی است که محسن هاشمی بیان می‌دارد: «معمولا خاطرات مرحوم هاشمی سه یا چهار ماه زودتر به دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای ارسال می‌شود. با این هدف که اگر این خاطرات مشکلی برای نظام ایجاد می‌کند یا این خاطرات به پاورقی یا توضیحات احتیاج دارد، ذکر شود که بتوان آن را تصحیح کرد یا اگر نکته‌ای ضرورت دارد که در خاطرات نباشد و ذکر نشود، اعمال شود». با وجود این محسن هاشمی تصریح می‌کند: «تاکنون از دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای هم هیچ‌گونه نظری دراین‌باره نداشته‌ایم و هیچ‌وقت هم گفته نشد یا توصیه نشد که این خاطرات را تغییر داده یا درباره بخش‌هایی از آن توضیحاتی داده شود».

آن‌طورکه محسن هاشمی ادامه می‌دهد «در سال ۱۴۰۰ و از زمان روی کار آمدن دولت سیزدهم و پس از چهار ماه چنین اتفاقی روی داد و با وجود آنکه این خاطرات برای اخذ مجوز بارگذاری شده بود، در چاپ آن تأخیر صورت می‌گرفت». چون به گفته او «سعی شده بود این خاطرات را به نمایشگاه کتاب برسانیم، به‌ناگاه عنوان شد که بخش‌هایی از کتاب باید حذف شود». محسن هاشمی «در مجموع میزان ممیزی‌های خاطرات مرحوم هاشمی را حدود ۱۰۰ مورد برآورد می‌کند که البته به صورت کلی‌گویی ارائه شده بود و دلیل آن هم از نگاه وی، تعجیل وزارت فرهنگ بوده یا هم‌پوشانی و موازی‌کاری نهادها و ارگان‌ها». چراکه او احتمال می‌دهد: «این خاطرات از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای نهادها، ارگان‌ها و سازمان‌های مختلف ارسال شده است و هرکدام از این نهادها و ارگان‌ها تنها به طرح ممیزی مد نظر خود پرداخته‌اند».

فرزند مرحوم هاشمی در تبیین جزئیات سانسورها و ممیزی‌های اعمال‌شده با ارائه یک آمار و ارقام حدودی، بیان می‌دارد که حدود ۵۰ مورد از ۱۰۰ مورد سانسور مطرح‌شده صرفا به پاورقی‌ها یا مقدمه خاطرات بازمی‌گردد که ما از سوی دفتر نشر معارف انقلاب اضافه کرده‌ بودیم، اما به گفته‌اش، حدود نیمی از این ممیزی‌ها در متن خاطرات مرحوم هاشمی وجود داشت که محسن هاشمی، در یک مورد به انتشار نامه‌ای درباره دستگیری فائزه هاشمی و مجله زن اشاره می‌کند که به واسطه آن، خانم مرعشی، نامه‌ای را به مقام معظم رهبری نوشته بودند و ایشان هم جوابی را در آن تاریخ به وی داده بود که این جواب توسط آقای حجازی به مرحوم هاشمی داده شد.

مذاکره به جای تمکین

محسن هاشمی در بخش دیگری از سخنان خود به نحوه تعامل با نهادها و دستگاه‌های ذی‌ربط بر سر چگونگی حل‌وفصل سانسورها و ممیزی‌های اعمال‌شده برای خاطرات مرحوم هاشمی می‌پردازد و تأکید می‌کند به «جای تمکین برای پذیرش این میزان از حذفی‌های مدنظر به سمت تعامل و مذاکره برای کمترکردن سانسور خاطرات رفتیم و مذاکراتی انجام شد». چون به گفته ایشان، «نوع درخواست‌ها برای سانسور به‌گونه‌ای بود که برای مثال گفته شد که خاطرات درباره آقای کرباسچی یا هر خاطره‌ای درباره مرحوم قاسم سلیمانی حذف شود. یعنی تا به این میزان، سانسورها و ممیزی‌های مدنظر با یک کلی‌گویی همراه بود». این در حالی است که محسن هاشمی متذکر می‌شود «در کتاب خاطرات سال ۸۰ مرحوم هاشمی حدود ۱۶ مورد به روند محاکمه و زندانی‌شدن آقای کرباسچی اختصاص داشت و مواردی هم درباره جلسات مرحوم هاشمی با سردار سلیمانی بود. اما (وزارت فراهنگ و ارشاد اسلامی) عنوان کرده بودند که بهتر است این موارد در کتاب نباشد».

فرزند مرحوم هاشمی می‌گوید اگر آن میزان از ممیزی‌های درخواستی، اعمال می‌شد، عملا کتاب خاطرات مرحوم هاشمی از حیز انتفاع خارج می‌شد و به همین دلیل وی تصریح کرد که نمی‌توانستیم اجازه دهیم آن‌گونه که آنها خواسته‌اند، سانسورهای مدنظر را اعمال کرد. لذا به گفته هاشمی، «وارد مذاکره با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شدیم و آقای احمدوند (معاون وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی) هم در جریان مذاکرات مثبت برخورد کرده و به صورت موردی در مورد تک‌تک ممیزی‌ها بحث شد که در ادامه روشن شد که چرا برخی از سانسورها اعمال شده است».

در یک مثال محسن هاشمی، خاطرات پیرامون آقای کرباسچی را مطرح می‌کند و می‌گوید: «نکته‌ای که آنها (وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) را حساس کرده بود این بود که وقتی در مذاکرات مقام معظم رهبری و مرحوم آیت‌الله هاشمی عنوان شده که «قرار شد» ایشان (کرباسچی) زندان نروند و آنها به ما گفتند که نمی‌توان در یک موضوع قضائی این‌گونه ورود کرد و نوشت که «قرار شده است» این اتفاق روی دهد یا ندهد...» که البته به گفته محسن هاشمی، «عمدی هم از سوی مرحوم آیت‌الله هاشمی در باره نوشتن واژه «قرار شد» وجود نداشت و ایشان همین‌گونه در خاطراتشان نوشتند که «قرار» شده است که در ادامه با مذاکرات صورت‌گرفته، نهایتا واژه «توصیه شد» را به جای «قرار شد» استفاده کردیم و به این ترتیب با این جایگزینی این دو کلمه، موضوع سانسور خاطرات مربوط به آقای کرباسچی حل شد».

محسن هاشمی به بخشی از خاطرات سال ۸۰ مرحوم هاشمی ناظر به دیدارشان با سردار سلیمانی هم ورود کرده و به گفته او، «حساسیت این بود که شاید موضوعاتی درباره ارسال تجهیزات و تسلیحات یا حمایت از نیروهای خارج از کشور مطرح شود که حساسیت امنیتی را به دنبال داشت و عنوان شده بود که درست نیست که به این شکل، موضوعات نوشته شود؛ بنابراین ما در مرحله تصحیح، واژه «ارسال تجهیزات یا تسلیحات» را برداشتیم و این‌گونه سانسورها حذف شد». فرزند مرحوم هاشمی، روند مذاکرات با وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی را برای کاهش اعمال ممیزی تا جایی سازنده می‌داند که از مجموع حدود صد مورد سانسور درخواست‌شده به ۲۰ مورد رسیدیم که این موارد هم به نظرشان بسیار جزئی بودند که محدود به تعویض و جایگزینی یک واژه بود که این کار هم انجام شد و نهایتا کتاب چاپ شد. چون به گفته محسن هاشمی، برای آنها اولویت چاپ خاطرات بود و نمی‌توانستند این خطر را بپذیرند که به خاطر یک جمله یا حتی یک کلمه، جلوی انتشار خاطرات سال ۱۳۸۰ مرحوم هاشمی‌رفسنجانی گرفته شود.

فرزند مرحوم هاشمی در ادامه به یک دیدار با رئیسی در مراسم افطاری هم اشاره دارد که در آنجا فرصتی شد تا درباره موضوع ممیزی‌های خاطرات آیت‌الله هاشمی بحث شود و به گفته او، «نامه‌ای هم به رئیس‌جمهور داده شد با این عنوان که تدبیر درستی درباره نحوه سانسور خاطرات مرحوم هاشمی‌رفسنجانی در دولت سیزدهم انجام نشده است؛ چراکه اگر این دولت می‌خواهد دست به اعمال ممیزی بزند، روش سانسورکردن خاطرات آیت‌الله هاشمی با سایر ممیزی‌ها فرق می‌کند». در مجموع، محسن هاشمی بین نگاه امنیتی درباره سانسورهای اعمال‌شده بر خاطرات آیت‌الله هاشمی و سلیقه سیاسی، سلیقه سیاسی را سنگین‌تر می‌داند تا آنجایی که به باور او برخی بی‌تدبیری‌ها باعث این میزان از سانسور بر خاطرات شد. البته به گفته او این موضوع و نقیصه تنها مربوط به سال اول دولت رئیسی در همان ۱۴۰۰ بود و در دو سال بعد، این مشکل کم‌رنگ‌تر شد و به واسطه آن هم تعداد سانسورهای درخواستی کاهش پیدا کرد تا جایی که برای کتاب خاطرات سال ۱۳۸۰ مرحوم هاشمی، قرار بود که بارگذاری با هدف اخذ مجوز صورت نگیرد، اما من این موضوع را فراموش کردم و این بارگذاری صورت گرفت و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم به دلیل همین بارگذاری کتاب، فهرستی از ممیزی‌های درخواستی را ارسال کرد.

چند نمونه از ممیزی‌های اعمال‌شده

محسن هاشمی در ادامه سخنان خود، نمونه‌هایی از ممیزی‌های درخواست‌شده را نشان می‌دهد که طبق برآوردش، در نتیجه تعاملات و مذاکرات انجام‌شده با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تنها به ۱۶ مورد برای کتاب خاطرات سال ۱۳۸۰ محدود می‌شود که به گفته او، از این تعداد، هشت مورد به پاورقی‌ها و مقدمه بازمی‌گردد و در یک مورد بیان می‌کند که، «در مقدمه خاطرات سال ۱۳۸۰ مرحوم آیت‌الله هاشمی به مسئله اعدام‌های سال ۶۷ اشاره می‌شود که در آنجا از واژه «هزاران اعدام» استفاده می‌شود و از دید وزارت فرهنگ لزومی نداشت که این کلمه هزاران اعدام در کتاب باشد و به جای آن از واژه «اعدام‌ها» استفاده شود». چون به گفته فرزند مرحوم هاشمی، «درباره اعدام‌های سال ۶۷ آمار و ارقام دقیقی وجود ندارد».

محسن هاشمی به هشت مورد سانسور درخواست‌شده برای متن خاطرات مرحوم هاشمی هم ورود کرده و برای مثال به خاطره خرداد ماه سال ۱۳۸۰ مرحوم هاشمی رجوع می‌کند که اتفاقا در پشت جلد کتاب (خاطرات سال ۱۳۸۰) هم درج شده است و پیرو آن متذکر می‌شود که درباره درخواست برای ممیزی یا سانسور این خاطره نوعی بی‌تدبیری رخ داده است چراکه به نظر او، موضوع تنها سانسور دو جمله بود و درباره آن، محسن هاشمی خاطره ۲۹ خرداد ۱۳۸۰ آیت‌الله هاشمی را به‌‌این‌‌ترتیب نقل می‌کند «آقای بهزاد نبوی پیش من آمد و درباره اختلاف دوم‌خردادی‌ها با رهبر انقلاب گفت و پیشنهادهایی برای رفع اختلاف داشت. او توقع دارد که رهبری پیام انتخابات را بشنوند و تغییر مشی دهند که اینجا دو جمله پایانی را دوست نداشتند و آن دو جمله در متن کتاب حذف شد». د‌رحالی‌که به گفته محسن هاشمی «با یک ریسک، اصل دست‌خط مرحوم آیت‌الله هاشمی به آن تاریخ در پشت کتاب درج شد تا برای نمونه و برای ثبت در تاریخ، فاصله بین ممیزی‌ها و اصل خاطرات برای خواننده روشن شود».

محسن هاشمی در مثال دیگری، این خاطره را به نقل از کتاب عنوان می‌کند که «در نظر جمعی از علما و روحانیون برخی رفتارها باعث تضعیف موقعیت ولایت فقیه می‌شود؛ در‌حالی‌که اصل خاطرات مرحوم آیت‌الله هاشمی اشاره به «رفتارهای رهبری» داشتند، اما آنها (وزارت فرهنگ) عنوان کردند که باید کمله «رهبری» برداشته شود. در‌صورتی‌که در خاطرات مرحوم آیت‌الله هاشمی کلمه «رفتارهای رهبری» قید شده است». لذا به گفته فرزند مرحوم هاشمی این نوعی بی‌تدبیری است.

با توجه به آنچه گفته شد، فرزند مرحوم هاشمی در پاسخ به این پرسش که آیا به یک دیالکتیک و تفاهم با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای چاپ جلدهای بعدی خاطرات آیت‌الله هاشمی رسیده‌اند یا خیر، عنوان می‌کند که «این تفاهم صورت گرفته است و هر سال قرار است تنها یک جلد از این خاطرات آیت‌الله هاشمی، آن‌هم به فاصله ۲۰ سال منتشر شود تا به این واسطه، سانسورهای اعمال‌شده برای آن خاطرات کمتر شود». لذا به باور محسن هاشمی و برای مثال، «اگر بخواهیم اکنون خاطرات مرحوم هاشمی در سال ۱۳۸۸ یا ۱۳۹۴ را منتشر کنیم بدون‌شک میزان ممیزی‌های درخواست‌شده آن بیشتر خواهد شد. در نتیجه سعی می‌کنیم با یک فاصله ۲۰‌ساله این خاطرات منتشر شود» و به باور او، «اگر با این روند و ریتم جلو برویم، امکان دارد سانسورهای درخواستی کمتر شود».

محسن هاشمی در نهایت این را هم اذعان می‌کند که کل سانسورها و ممیزی‌های درخواست‌شده در مقایسه با حجم خاطرات چندان زیاد نیست و حتی می‌توان گفت که عملا سانسوری اعمال نمی‌شود و این یک در هزار است که البته به بیان فرزند مرحوم هاشمی، «همین ممیزی‌ها هم با نظر رهبری و دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای هم صورت نگرفته است». در‌صورتی‌که آن‌طور که محسن هاشمی می‌گوید: در فضای مجازی اکنون انتقادات به رهبری وجود دارد و خود رهبری هم بارها عنوان کردند که از من انتقاد کنید و آنچه در خاطرات آیت‌الله هاشمی هم با این عنوان مطرح می‌شود به معنای نقد رهبری نیست، بلکه توصیه و تذکر دوستانه برخی مسئولان است بنابراین فرزند مرحوم هاشمی متذکر می‌شود «اگر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌خواهد خدمتی بکند، این روش خدمت نیست و اتفاقا برعکس عمل خواهد کرد چراکه مرحوم آیت‌الله هاشمی از استوانه‌های نظام بودند». محسن هاشمی مؤید گفته‌هایش را به دیدارهایی با رهبری هم ارجاع می‌دهد که درباره سانسورهای خاطرات آیت‌الله هاشمی چیزی نگفتند، در‌صورتی‌که برای مثال مرحوم هاشمی در خاطرات خود می‌گفتند من میهمان رهبری بودم و این در حالی بوده که اصلا میهمانی وجود نداشت و جلسات کاری بود، اما رهبری هم توصیه‌ای نکردند که این واژه حذف شود.