یک روند تاریخی
افت تحصیلی مسأله‌ای است که به‌طور طبیعی بسیاری از دانش‌آموزان در طول تحصیل با آن مواجه می‌شوند و خود و خانواده‌هایشان تحت تأثیر آن قرار می‌گیرند. این افت می‌تواند از فردی به فردی دیگر متفاوت باشد و علاوه بر این، مدت زمان درگیری با آن نیز بسته به شرایط ایجاد کننده آن دارای تفاوت باشد. اما وقتی تعداد زیادی از دانش‌آموزان در پهنه جغرافیایی به مقیاس کشور، دچار افت تحصیلی می‌شوند و این مسئله خود را در آمارهای مربوط نشان می‌دهد، آن وقت است که باید زنگ خطر رابه صدا درآورده و به چاره‌اندیشی برای حل آن پرداخت.
مقایسه این آمار با آمار ۴ سال قبل از آن، نشان می‌دهد که میانگین نمرات دانش‌آموزان دارای شیب نزولی بوده و در واقع سال به سال آنها نمرات کمتری را کسب کرده‌اند. بر این اساس در سال ۱۴۰۱ میانگین نمرات دانش آموزان برای رشته علوم تجربی ۱۳.۰۲، رشته ریاضی و فیزیک ۱۲.۶۴، رشته ادبیات و علوم انسانی ۱۰.۲۰ و رشته علوم و معارف اسلامی ۱۲.۰۱ بوده است. این معدل در سال ۱۴۰۰، برای رشته علوم تجربی ۱۳.۱۸، رشته ریاضی و فیزیک ۱۲.۳۵، رشته ادبیات و علوم انسانی ۱۰.۴۲ و رشته علوم و معارف اسلامی ۱۲.۰۴ ثبت شده است. در سال ۱۳۹۹ نیز معدل دانش آموزان برای رشته علوم تجربی ۱۳.۷۳، رشته ریاضی و فیزیک ۱۳.۵۰، رشته ادبیات و علوم انسانی ۱۱.۳۴ و رشته علوم و معارف اسلامی ۱۲.۸۶ را نشان می‌دهد. جالب است بدانید میانگین معدل امتحانات نهایی دانش‌آموزان سال ۱۳۹۸ یعنی ۴ سال پیش، در رشته علوم تجربی ۱۳.۷۷، در رشته ریاضی و فیزیک ۱۳.۲۸، در رشته ادبیات و علوم انسانی ۱۰.۷۶ و در رشته علوم و معارف اسلامی ۱۲.۸۸ بوده است. از این رو می‌توان نتیجه گرفت که از سال ۱۳۹۸ تا کنون سال به سال وضعیت تحصیلی دانش‌آموزان بدتر شده و آنها نمرات کمتری را کسب کرده‌اند.
کدام استان‌ها؟
همچنین نمرات امتحان نهایی دانش آموزان به تفکیک استان‌ها حاوی اعداد قابل تأملی است. بر این اساس دانش‌آموزان در استان‌های خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، اصفهان، سمنان، قم و مرکزی دارای میانگین معدل بین ۱۱ تا ۱۳، در استان‌های تهران، مازندارن، البرز، قزوین، همدان، زنجان و آذربایجان شرقی دارای میانگین معدل بین ۱۰ تا ۱۱، در استان‌های کرمان، فارس، بوشهر، چهارمحال بختیاری، لرستان، ایلام، کرمانشاه، کردستان، خراسان شمالی، گلستان، گیلان و اردبیل دارای میانگین معدل بین ۹ تا ۱۰، در استان‌های هرمزگان، کهگیلویه و بویراحمد، خوزستان و آذربایجان غربی دارای میانگین معدل بین ۸ تا ۹ و در استان سیستان و بلوچستان دارای میانگین معدل ۷ تا ۸ بوده‌اند. بر اساس جدول میانگین نمرات دانش‌آموزان به تفکیک استان‌ها، بیشترین معدل دانش آموزان مربوط به استان یزد با ۱۲.۰۴ و کمترین معدل مربوط به سیستان و بلوچستان با ۷.۷۴ بوده است.
یادگیری عمیق یا افت تحصیلی؟
انتشار آمار افت تحصیلی دانش‌آموزان در خرداد ۱۴۰۲ سبب بروز انتقادهای زیادی از سوی کارشناسان آموزشی، فعالان اجتماعی و کاربران شبکه‌های اجتماعی شد. محسن زارعی، معاون وزیر آموزش و پرورش و رئیس مرکز ارزشیابی و تضمین کیفیت نظام آموزش و پرورش به این انتقادها واکنش نشان داد و اعلام کرد که آنچه در خرداد ۱۴۰۲ اتفاق افتاد، یک تغییر رویکرد بود چرا که آموزش و پرورش مسیر خود را از حافظه محوری به سمت یادگیری عمیق دانش آموزان سوق داده است. به گفته او، قیاس آزمون خرداد ۱۴۰۲ با آزمون‌های سال‌های قبل قیاس مع الفارق است چراکه این آزمون‌ها با یکدیگر هم‌وزن نبودند و در آزمون خرداد ۱۴۰۲ هدف اصلی آموزش و پرورش تغییر رویکرد بود. در اجرا و تصحیح نیز برای اینکه کوچک‌ترین خطایی انجام نگیرد، دو بار تصحیح الکترونیکی رقم خورد که برای استانداردسازی کامل این اقدام انجام شده است. زارعی گفت:«سوالات امتحان نهایی طبق اهداف برنامه درسی طراحی می‌شوند تا بدانیم دانش آموزان تا چه میزان به اهداف برنامه آموزشی دست پیدا کرده‌اند. این می‌تواند مبنای قضاوت ما برای سال‌های بعد قرار گیرد. این شروعی برای یک تحول بزرگ در آموزش و پرورش است تا ریل‌گذاری آموزش و پرورش بر این اساس صورت گیرد. این امر به استان‌ها، مناطق و مدارس ارسال و از مدیران درخواست شده تا بر این اساس واکاوی داشته باشند و برنامه‌ریزی کنند.»
از نگاه کلانتر
به گفته برخی معلمان و نیز والدین، بسیاری از دانش‌آموزان مقاطع مختلف، علاقه چندانی به ادامه تحصیل ندارند و تنها به خاطر فشار خانواده‌ها به درس خواندن ادامه می‌دهند زیرا ورود هرچه سریع‌تر به دنیای کار را عاقلانه‌تر می‌دانند. به عبارتی آنها عاقبت چندان خوشی برای تحصیل در مدارج بالا متصور نیستند و به قول خودشان همین که بتوانند دیپلم بگیرند برایشان کافی است. این مسئله در مورد استان‌های کم برخوردار مثل سیستان و بلوچستان متفاوت‌تر است چرا که بسیاری از دانش‌آموزان در این استان حتی به مرحله اخذ دیپلم هم نمی‌رسند. کمبود امکانات آموزش از یک سو و نیز پایین بودن توان اقتصادی خانواده‌ها از سوی دیگر، راه تحصیل را بر بسیاری دانش‌آموزان این استان می‌بندد و آنها را وارد مشاغلی می‌کند که حتی در آینده هم نمی‌تواند کسب درآمدی پایدار و مناسب را تضمین کند. به صورت کلی، کارشناسان تربیتی دلایلی همچون بیماری جسمی یا روانی در والدین، اختلاف خانوادگی، سبک فرزندپروری نامناسب، شرایط اقتصادی نامناسب و اعتیاد در خانواده، و نگرش خانواده به تحصیل را از جمله مهم‌ترین دلایل افت تحصیلی دانش‌آموزان می‌دانند. با این احوال اگر حتی هیچ یک از این عوامل هم دلیل افت تحصیلی دانش آموزان نباشد، تغییر سبک زندگی و بروز ابزارهای جدید و تکنولوژی روز می‌تواند عاملی باشد برای اینکه بسیاری از دانش‌آموزان را از تحصیل دلسرد کند.
دلایل یک پدیده
این روزها بسیاری از دانش آموزان گمان می‌کنند با وجود هوش مصنوعی دیگر نیازی به تحصیلات با آن همه مشکلات و سختی وجود ندارد. با اینهمه غالب آنها در جواب این که اگر هیچ کس تحصیل نکند، دیگر چطور می‌توان به پیشرفت تکنولوژی امیدوار بود و از ابزاری مثل هوش مصنوعی استفاده کرد، پاسخی ندارند. به نظر می‌رسد این گروه از دانش‌آموزان بیشتر به نتایج تحصیل و تلاش دیگران دل خوش کرده‌اند تا این که خودشان بخواهند منشأ تغییرات مهم باشند. شاید در کنار تغییر رویکرد آموزشی بهتر باشد به این گونه مسائل روانی مهم نیز پرداخته شود تا تنها نمره ملاک و معیار پیشرفت تحصیلی محسوب نشود. به گفته رسول تقی زاده، کارشناس آموزشی، مهم ترین علل افت تحصیلی دانش آموزان را می‌توان به دو دستۀ عوامل فردی و عوامل بیرونی تقسیم کرد. وی در این زمینه به «همدلی» می گوید: عوامل فردی در واقع عواملی هستند که به خود دانش‌آموز، ویژگی‌های روحی و شخصیتی او مربوط می‌شود. بنابراین دانش‌آموز می‌تواند با ایجاد تغییراتی در شخصیت یا سبک زندگی خود، با این مشکلات مقابله کرده و به پیشرفت تحصیلی خود کمک کند.
عوامل برونی
اما عوامل بیرونی که یکی دیگر از علل اصلی افت تحصیلی دانش آموزان نیز به شمار می‌روند، تحت کنترل شاگرد قرار ندارد اما می‌توان با به کارگیری راهکارهای ارائه شده از سوی مشاور تحصیلی، تا حد زیادی به رفع این موانع یا کمتر کردن اثر آن‌ها کمک کرد.وی در مورد برخی از فاکتورهای فردی افت تحصیلی دانش آموزان می گوید:یکی از این عوامل، نداشتن انگیزه و هدف برای ادامه تحصیل است. به بیانی هر چقدر هم تمامی عوامل و شرایط بیرونی برای ادامه تحصیل شاگرد فراهم باشد، تا زمانی که خود دانش آموز انگیزه کافی برای یادگیری نداشته باشد، باز هم شاهد پیشرفت تحصیلی او نخواهید بود. دلایل مختلفی برای بی انگیزگی دانش‌آموزان برای یادگیری وجود دارد اما یکی از مهم‌ترین آن‌ها نداشتن هدف مشخص برای ادامه تحصیل است. تقوی زاده با کر اینکه برخی از دانش‌آموزان در سال‌های اول تحصیل، برای جلب رضایت والدین و کسب تجربیات جدید، تلاش می‌کنند تا در مدرسه نتایج خوبی بگیرند می گوید: اما با عبور از این دوران و ورود به پایه‌های بالاتر، اشتیاق و علاقۀ بسیاری از آن‌ها برای یادگیری، به میزان زیادی کاهش می‌یابد. مطالعه و یادگیری نه تنها برای آن‌ها لذت‌بخش نیست، بلکه بسیار دشوار و خسته‌کننده است و به مرور دچار افت درسی می‌شوند.
وی می افزاید: بسیاری از دانش آموزان دبیرستانی واقعا نمی‌دانند که چرا درس می‌خوانند، این درس‌ها چه کاربردی برای آن‌ها دارد، به چه رشته و شغلی علاقمند هستند، استعداد تحصیلی و شغلی آن‌ها چیست و باید در چه مسیری حرکت کنند. بنابراین هدف مشخصی نیز برای ادامۀ تحصیل خود ندارند. همۀ این سوالات و پیدا نکردن پاسخ مناسب برای آن‌ها، به مرور زمان منجر به افت درسی آن‌ها می‌شود.
به گفته وی، برای اینکه دانش‌آموز، عملکرد تحصیلی خوبی داشته باشد، داشتن هدف و انگیزه و مطالعۀ دروس، به تنهایی کافی نیست. بسیاری از ما دانش آموزان و دانشجویانی را مشاهده کرده‌ایم که با وجود داشتن هدف مشخص و مطالعۀ شبانه روزی درس‌ها، به هدف مورد نظر خود دست پیدا نمی‌کنند و پیشرفت تحصیلی آن‌ها با میزان تلاش‌شان تناسبی ندارد. وی مشکلات روحی و روانی دانش آموزان را از دیگر عوامل افت تحصیلی دانش آموزان عنوان کرده و می گوید: وجود برخی مشکلات در زندگی شخصی یا اجتماعی دانش‌آموز، ممکن است منجر به بروز اختلالاتی مانند افسردگی، اضطراب در دانش‌آموزان و غیره شود. در چنین شرایطی ویژگی‌های عمومی دانش ‌آموز مانند اعتماد به نفس و سطح انرژی، و همچنین توانمندی‌های تحصیلی او مانند تمرکز، حافظه و یادگیری تحت تاثیر این اختلالات قرار می‌گیرند. اصطلاح اختلال یادگیری معمولا برای دانش‌آموزانی به کار می‌رود که ضریب هوشی متوسط یا بالاتر از متوسط دارند، اما در یادگیریِ برخی موضوعات و مفاهیم درسی، دچار مشکل هستند و از نظر درسی، در سطحی که از آن‌ها انتظار می‌رود، قرار ندارند.
بر اساس مقاله‌ای که در سایت ScienceDaily منتشر شده است، بیش از ۱۰ درصد دانش‌آموزان، با مشکلات مربوط به اختلالات یادگیری دست و پنجه نرم می‌کنند. برخی از کودکان نیز درگیر بیش از یک نوع اختلال یادگیری هستند.
به اعتقاد این کارشناس، اختلالات یادگیری یکی از علل اصلی افت تحصیلی در دانش آموزان ابتدایی است. بی توجهی به مشکلات یادگیری دانش‌آموزان، از جمله اختلال یادگیری ریاضی، اختلال دیکته نویسی، اختلال خواندن و عدم درمان آن‌ها، می‌تواند چالش‌های فراوانی را در زمینۀ تحصیلی برای آن‌ها ایجاد کند و منجر به افت تحصیلی و پایین آمدن نمرات درسی آن‌ها شود.
سبک زندگی دانش آموزان از عوامل تاثیرگذار بر افت درسی
وجود برخی اشتباهات در سبک زندگی دانش‌آموزان را می‌توان یکی از علل اصلی افت تحصیلی در دانش آموزان دبیرستانی و دانش آموزان سایر مقاطع در نظر گرفت.
استفادۀ طولانی مدت از گوشی، گشت و گذار بیش از اندازه در فضاهای مجازی، ناتوانی در مدیریت صحیح زمان برای مطالعه، استراحت و تفریح، اهمال کاری و به تعویق انداختن انجام کارها، پرخوری یا کم‌خوری، پرخوابی یا کم خوابی، همۀ این‌ها می‌توانند بر سلامت جسم و روان دانش‌آموزان تاثیر منفی داشته باشند و در نهایت منجر به افت تحصیلی دانش‌آموز شوند.
افت درسی شاگردان-استادبانک
وی همچنین در مورد افت درسی ناشی از عوامل بیرونی به عنوان یکی دیگر از عوامل افت دانش آموزان یاد کرده و می گوید: یکی از این موارد، عوامل خانوادگی است. هر خانواده‌ای چه با جایگاه اجتماعی و درآمد بالا و چه در سطوح پایین درآمدی، دچار چالش‌ها و مشکلات خاص خود است. از آن جا که دانش‌آموزان در سنی هستند که توانایی پایینی برای سازگاری با این چالش‌ها دارند، در بسیاری از موارد تحت تاثیر این موضوعات قرار می‌گیرند و دچار افت تحصیلی می‌شوند.به گفته وی از جمله مشکلات خانوادگی که بر روی عملکرد تحصیلی دانش‌آموز تاثیرگذار می‌گذارد، می توان به مشکلات مالی خانواده و ناتوانی در تامین هزینه‌های تحصیلی دانش‌آموز، اختلافات خانوادگی یا جدایی والدین، مشکلات روحی والدین، بیماری یکی از اعضای خانواده، سطح پایین تحصیلات یا جایگاه اجتماعی والدین، تجربه حوادث غیرمترقبه مانند تصادف و غیره، بی توجهی والدین به فرزند و اختصاص ندادن زمان کافی به او، کار کردن دانش‌آموز برای رفع احتیاجات خانواده و... اشاره کرد.اما برای بهبود این وضعیت و مقابله با افت تحصیلی دانش آموزان چه باید کرد؟ سوالی که تقوی زاده در پاسخ به آن می گوید: راهکارهای زیادی در این خصوص وجود دارد که به طور خلاصه می توان به ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان و کمک به پیدا کردن هدف برای ادامه تحصیل، آموزش شیوه‌های مطالعه و برنامه ریزی درسی به دانش آموزان، کمک گرفتن از معلم خصوصی برای مقابله با افت درسی شاگردان، ارتباط با مشاور تحصیلی یکی از راه‌های مقابله با افت تحصیلی دانش آموزان و آموزش مهارت‌های زندگی و مدیریت زمان و... اشاره کرد. اما آنچه مسلم است این است که باید افت تحصیلی را بین دانش آموزان جدی گرفت وگرنه باید منتظر جامعه ای باشیم که هر روز کفه علمی و پژوهشی آن کمتر و کمتر می شود و در نتیجه کشور بیشتر و بیشتر وابسته به خارجیان خواهد شد.