کمبود آب، شامل تنش آبی، کم‌آبی و بحران آب است. مفهوم تنش آب نسبتاً جدید است. تنش آب مشکل در یافتن منابع آب شیرین برای استفاده است، که علت آن تخلیه منابع است. بحران آب وضعیتی است که در آن آب قابل آشامیدن و غیر آلوده در یک منطقه کمتر از تقاضای آن است.
دلایل کم‌آبی از برآورده نشدن جزئی یا کامل تقاضا، رقابت اقتصادی بر سر کیفیت و کمیت آب، اختلافات بین کاربران، تخلیه و کاهش غیرقابل برگشت آب زیرزمینی و اثرات منفی بر روی محیط زیست،است. دو سوم جمعیت جهان (۴ میلیارد نفر)، حداقل یک ماه از سال را در شرایط کم‌آبی شدید به سر می‌برند. همچنین ۵۰۰ میلیون نفر در جهان، در تمام طول سال با کم‌آبی شدید مواجه هستند و نیمی از بزرگترین شهرهای جهان، کم‌آبی را تجربه می‌کنند.
از سویی تنها ۰٫۰۱۴ درصد از کل آب روی زمین، شیرین و به آسانی قابل دسترس است. ۹۷ درصد از آب باقی مانده، شور است، و دسترسی به مابقی آن که کمی کمتر از ۳ درصد می‌باشد، دشوار است.
کمبود جهانی
پنجاه سال پیش، زمانی که جمعیت در این سیاره از نیم جمعیت کنونی آن کمتر بود، درک مشترک این بود که آب یک منبع بی نهایت است.
مردم مانند امروز ثروتمند نبودند، کمتر کالری مصرف می‌کردند و گوشت کمتری می‌خوردند، بنابراین آب کمتری برای تولید مواد غذایی نیاز بود.
آنها به یک سوم حجم آبی که ما در حال حاضر از رودخانه برداشت می‌کنیم نیاز داشتند. امروز، رقابت برای منابع آب بسیار شدید تر است. دلیل این است که در حال حاضر بیش از هفت میلیارد نفر بر روی زمین وجود دارند، مصرف گوشت و سبزیجات و آب در حال زیاد شدن است و رقابت برای آب در بخش‌‌های صنعتی، شهری و سوخت‌‌های زیستی بیشتر شده است.
مقدار کل منابع آب شیرین نیز به دلیل تغییرات آب و هوایی که موجب عقب نشینی یخچال‌‌های طبیعی، کاهش جریان رودخانه و کوچک شدن دریاچه‌ها شده، کاهش یافته است. بسیاری از سفره‌‌های آب زیر زمینی که بیش از حد پمپ شده اند به سرعت پر نمی شوند.
اگر چه کل منابع آب شیرین مورد استفاده قرار نگرفته است، بسیاری آلوده، شور، نامناسب و یا غیر قابل دسترس برای مصارف شرب، صنعت و کشاورزی شده‌اند.
برای جلوگیری از یک بحران جهانی آب، کشاورزان باید برای افزایش بهره وری برای پاسخگویی به تقاضاهای رو به رشد برای مواد غذایی تلاش کنند، در حالیکه صنایع و شهرها به دنبال پیدا کردن راه هایی برای استفاده بهتر از آب باشند
گزارش‌ها حاکی از آن است که 10 مورد از گرم ترین سال‌‌های جهان تنها از سال 1990 تا سال 2014 به ثبت رسیده است که این میزان در 150 سال گذشته بی سابقه بوده است.
از سال 1880 اندازه گیری دمای هوای کره زمین آغاز شده است و تاکنون نیز ادامه دارد. پیش بینی می‌شود که تا سال 2020زمین شاهد رکورد بی سابقه «گرم شدن» باشد.
گرم شدن کره زمین در سال 2100 باعث خشکسالی شدید، گرمای سوزان و توفان‌‌های وحشتناک خواهد شد.
یافته‌‌های محققان ایرانی در این زمینه نیز موید این مطلب است.
این محققان معتقدند که با افزایش دما میزان بارش به ویژه برف کاسته می‌شود که این امر منجر به خشکسالی و از بین رفتن سفره‌‌های آب زیر زمینی می‌شوند.
خشکسالی در ایران
کشور ایران به خاطر قرار گرفتن در کمربند خشک جغرافیایی و نوار بیابانی که در 25 تا40 درجه عرض شمالی واقع شده است، از شرایط آب وهوایی برخوردار است که جزو مناطق کم باران جهان بشمار می‌آید.
بر اساس گزارش‌ها در سال 1380 حدود 6/2 میلیون هکتار زراعت آبی و 4 میلیون هکتار زراعت دیم و 1/1 میلیون هکتار از باغات تحت تاثیر خشکسالی قرار گرفته‌اند. خسارت ناشی از خشکسالی بر باغات در این سال بالغ بر 520 میلیون دلار بود.
متخصصان معتقدند ، با اشاره به افزایش دما در سطح کره زمین و کاهش میزان بارندگی بیان کرد که به ‏زودی با خشکسالی هیدرولوژی در ایران مواجه خواهیم شد.
خشکسالی را به 4 نوع هواشناسی، کشاورزی، هیدرولوژی و اقتصادی - اجتماعی تقسیم می‌کنند
ایران و وضعیت تنش آبی
به گفته مقامات رسمی اکنون کشور در تنش آبی قرار دارد و روز به روز در جهت بحران آبی حرکت می‌‏کند وزیر نیرو در این باره می‌گوید:اگر کشوری 20 تا 40 درصد از منابع آب تجدیدشونده ی خود را استفاده کند، در دامنه ی مطمئن قرار دارد. حداکثر میزان مجاز برای استفاده از منابع آب تجدیدشونده 60 درصد است اما اکنون از 120 میلیارد مترمکعب، 96 میلیارد مترمکعب مصرف می‌شود. یعنی به جای 60 درصد 80 درصد استفاده می‌‏شود که این فشار زیادی به منابع طبیعی وارد می‌‏کند و موجب خشکی تالاب ‏هایی مانند هامون، بختگان و دریاچه ی ارومیه شده است.»
چرا خشکسالی؟
مسلما عوامل متعددی در بروز خشکسالی دخیل هستند. عواملی مثل تغییر اقلیم، خشکسالی، سیل، جنگل‌زدایی، افزایش آلودگی، گازهای گلخانه ای و استفاده بیهوده از آب می‌توانند باعث کمبود منابع شوند. سالانه، آب شیرین کافی برای تأمین این تقاضا در سطح جهان وجود دارد، اما تغییرات مکانی و زمانی این تقاضا و تفاوت در دسترسی به آب، بسیار زیاد است و باعث بروز کم‌آبی (فیزیکی) در بخش‌هایی از جهان در زمان‌های خاصی از سال می‌شود.
حق بشری بر آب
کمیته حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ملل متحد اساسنامه‌ای با ۵ ویژگی و هسته برای امنیت آبی منتشر کرد. آنها بیان کردند که حق بشر نسبت به آب، هر فرد را مستحق آب کافی، سالم، قابل قبول، از نظر فیزیکی در دسترس و مقرون به صرفه برای مصارف شخصی و خانگی می‌داند.
اثرات کمبود آب در ایران
بحران آب در ایران یکی از معضلاتی است که طی سال‌های گذشته بر زندگی انسان‌ها، کسب وکارها و صنایع تأثیر زیادی گذاشته است. عوامل زیادی در وقوع این بحران نقش داشته‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به شرایط هواشناسی و اقلیمی اشاره کرد. البته، مدیریت و ‌مانیتورینگ ضعیف در این حوزه از دلایل دیگری است که منجر به بروز این بحران شده است.
اغلب مشکلات کمبود آب در ایران، در واقع از موقعیت جغرافیایی خاصی که کشورمان در آن واقع شده، ناشی می‌شود. این معضل در سال‌های اخیر افزایش چشمگیری داشته و در حال‌حاضر اکثر مناطق کشور به ویژه نیمه شرقی و مرکزی با بحران کم آبی دست و پنجه نرم می‌کنند. آیا می‌دانید عواقب کمبود آب در ایران چه هستند؟ در این محتوا قصد داریم به بیان این عواقب بپردازیم.
به گفته احد و ظیفه خشکسالی در کشور فقرمی تواند مشکلات عدیده ای را برای شهروندان به دنبال داشته باشد. وی در گفت و گو با همدلی می‌گوید: مهاجرت، تخریب و ویرانی محیط زیست، کم شدن آب‌‌های سطحی، نابودی گونه‌‌های جانوری، تولید گرد و غبار و خشکسالی، کاسته شدن غلات و محصولات، بیکاری و مشکلات اجتماعی و البته فقر از جمله دستاوردهای تنش‌‌های آبی در هر کشوری است.
استفاده از تکنولوژی
با تمام این تفاصیل پیشرفت علم و تکنولوژی به حل مشکلات کمبود آب در ایران کمک شایانی کرده است. مدیریت و ‌مانیتورینگ صحیح بر منابع آب از دیگر راهکار‌هایی است که می‌تواند به کاهش بحران کم آبی منجر شود. از دیگر راهکار‌هایی که از عواقب کمبود آب در ایران جلوگیری می‌کند این است که از پساب‌های کارخانه‌ها استفاده شود و به شکل صحیح و مناسبی مورد تصفیه قرار گیرد. همچنین به کار‌گیری روش‌های نوین آبیاری و عدم استفاده از روش‌های قدیمی می‌تواند از خشکسالی و بحران کم آبی به طور قابل توجهی جلوگیری کند.
یکی دیگر از راهکار‌هایی که از مشکلات کمبود آب در ایران به طور جدی می‌کاهد، زدودن نمک از آب دریا است.
از آنجایی که جمعیت کشورمان رو به افزایش است، میزان زیادی از آب تصفیه شده و آشامیدنی در مصارف خانگی و بر اثر استفاده ناصحیح مشترکان از بین خواهد رفت؛ بنابراین برای جلوگیری از مشکلات کمبود آب در ایران لازم است که آب آشامیدنی از آب غیرشرب که به منظور استحمام، آبیاری باغ و زمین و همچنین شستن ظروف و لباس مورد استفاده قرار می‌گیرد، جدا‌سازی شود.
اعتراف
اما گذشته از این مباحث به نظر می‌رسد وضعیت آب در بسیاری از نقاط ایران امسال به معنای واقعی بحرانی باشد. به عنوان مثال چندی قبل علیرضا فخاری، استاندار تهران در جلسه کمیته اضطرار ستاد پیشگیری، هماهنگی و فرماندهی عملیات پاسخ به بحران استان با محوریت مدیریت مصرف آب گفت: وضع نزولات آسمانی، نگهداشت آب، دبی سرچشمه‌ها، آب پشت سد‌ها و چاه‌ها نشان می‌دهد با کسری آب مواجه هستیم.علیرضا فخاری افزود: برای کاهش تنش‌های ناشی از کمبود آب تلاش داریم از طریق انتقال منابع آب، رفع نشت‌ها، صرفه‌جویی ۲۰ درصدی مصرف و تغییر روش‌ها، مصرف آب را کنترل کنیم .
از سویی بخشی از هدررفت آب ناشی از فرسودگی خطوط آبرسانی است. به طور مثال در تهران از حدود ۹۰۰۰ کیلومتر خط لوله و آبرسانی حدود ۴۰ درصد آن‌ها عمر بالای ۵۰ سال دارند و فرسوده محسوب می‌شوند و آب بسیاری را هدر می‌دهند و بر اساس مطالعات رسمی، سالانه حدود ۱. ۴ دهم میلیارد متر مکعب از منابع آب شرب و شیرین درون شهری از دست می‌رود قبل از اینکه سر از شیر خانه مردم دربیاورد؛ به عبارت دیگر ما تقریباً شش برابر حجم آب کل سد امیرکبیر کرج را در ساختار فرسوده انتقال آب درون شهری از دست می‌دهیم.
حکمرانی باکیفیت آب رمز
مرکز پژوهش‌های مجلس با اشاره به وضعیت آبی کشور نوشت که مدیریت کارآمد بحران آب نیازمند حکمرانی باکیفیت آب است. در این گزارش آمده که حجم آب تجدیدپذیر کشور در دو بازه زمانی شامل دوره آماری اول، بلندمدت تا سال ۱۳۸۵ و دوره آماری دوم از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۵ به ترتیب حدود ۱۲۵ و ۸۹ میلیارد مترمکعب بود. بر این اساس میزان بارندگی در دوره دوم در کل کشور نسبت به دوره اول حدود ۱۲ درصد کاهش یافته است که اثر آن در کاهش میزان آب تجدیدپذیر حدود ۲۹ درصد برآورد شده است.
فلات مرکزی ایران در کم‌آبی مطلق
شاخص بهره‌وری آب در ایران نشان می‌دهد مقدار این شاخص در کشور از از متوسط جهانی بسیار کمتر بوده و نزدیک به کشورهای با درآمد کم است. اما علت اصلی این ماجرا چیست؟ مرکز پژوهش‌های مجلس نوشته که علت اصلی این امر را می‌توان در برداشت و مصرف بالای آب در بخش کشاورزی و همچنین قیمت بسیار پایین یا مجانی بودن آب در ان بخش جستجو کرد.
شاخص سرانه آب تجدیدپذیر فالن مارک هم نشان می‌دهد ایران در وضعیت بحرانی قرار دارد که به معنای امنیت آبی نامناسب بوده و عامل امنیت غذایی و اجتماعی را نیز تحت‌الشعاع قرار خواهد داد. در بین حوضه‌های درجه یک کشور، فلات مرکزی و حوضه آبریز قره‌قوم دارای بدترین وضعیت کم‌آبی مطلق هستند.
کمبود آب و تهدید امنیت غذایی
در ادامه گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس آمده که شاخص دیگر در همین ارتباط، شاخص سازمان ملل بوده که نسبت به شاخص قبلی دید صحیح‌تری را از وضعیت منابع آب در دسترس ارائه می‌دهد. این شاخص بر اساس نسبت آب مصرفی به پتانسیل منابع آب محاسبه شده که بر اساس آن وضعیت بحرانی شدید برای کشور برقرار است.
بنا براین شاخص سازمان ملل نیز تصویر مناسبی از امنیت آبی در کشور نشان نمی‌دهد. اهمیت مفهموم امنیت آبی ناشی از در هم تنیدگی آن با مفهوم امنیت غذایی و به تعبیر کلی‌تر، امنیت تولید محصولات غذایی است. به همین دلیل از کمبود آب شیرین برای جامعه کشاورزی و صنایع آب‌بر به عنوان یک تهدید بسیار جدی برای امنیت غذایی و تولید یاد می‌شود. در حال حاضر، عدم تناسب الکوی غذایی و تولیدی جمعیت فعلی با ظرفیت منابع آب سطحی و زیرزمینی کشور مشهود است. این عدم تناسب منجر به اضافه برداشت شدید از منابع آب متعارف شده، به طوری‌که باعث کسری مخازن زیرزمینی به میزان بیش از ۱۴۳ میلیارد مترمکعب در چهار دهه اخیر شده است.
کمبود آب حتی در زمستان
اما در آخرین اظهار نظر در این خصوص، رئیس سازمان هواشناسی با بیان اینکه در حوزه تغییر اقلیم و احتمالات حاکم، باید سناریوهای بدبینانه را مد نظر قرار دهیم، گفته است؛ حتی اگر زمستان پربارشی داشته باشیم، به‌دلیل خشکسالی‌های چندساله، مساله کمبود آب برای ما جدی است.
سحر تاجبخش ادامه داد: اصلی‌ترین اثر تغییرات اقلیمی، تغییر دماست و سال ۲۰۲۳ تاکنون گرم‌ترین سال کره زمین شناخته شده است و روند رخداد جریان‌های جوی به‌شدت تحت تاثیر قرار گرفته که خشکسالی‌ها و بارش‌های سیلابی را در پی داشته است. تلاش کشورها برای کاهش روند تولید گازهای گلخانه‌ای است و در کشور ما هم لازم است برنامه مدونی برای این موضوع داشته باشیم.
وی ادامه داد: در خصوص زمستان هم از آنجایی که امسال، سالی گرم‌تر از نرمال بود، در حوزه تغییر اقلیم و احتمالات حاکم باید سناریوهای بدبینانه را مد نظر قراردهیم. حتی اگر زمستان پربارشی داشته باشیم، به‌دلیل خشکسالی‌های چندساله، این موضوع با بارش‌های فرانرمال هم جبران نمی‌شود بنابراین حتی در صورت زمستان پربارش هم، مساله کمبود آب برای ما جدی است.
وی درباره تفاوت بارش‌ها در ایران در مقایسه با کشورهای همسایه توضیح داد: الگوی بارش در کشورهای هم‌مرز حتما شبیه به هم نیست و توپوگرافی و مسیرهای جوی در این زمینه نقش زیادی دارد بنابراین قرار نیست سامانه‌های بارشی ترکیه حتما وارد ایران شوند. در عین حال میانگین بارش در ترکیه ۵۰۰ میلی‌متر و در ایران ۲۳۰ میلی‌متر است.
رئیس سازمان هواشناسی درباره موضوع باروری ابرها اظهارکرد: باروری ابرها موضوع علمی قابل انجام و قابل بررسی است. سازمان جهانی هواشناسی اعلام کرده فعالیت‌ها به‌عنوان عاملی برای حل مشکل خشکسالی می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد و در برخی مناطق با بارورسازی ابرها، افزایش بارش به‌صورت آزمایشگاهی تجربه شده است اما سازمان جهانی هواشناسی بارورسازی ابرها را به‌عنوان راه‌حلی عملیاتی برای حل مشکل خشکسالی توصیه نمی‌کند.
رییس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی نیز با تایید سخنان رئیس سازمان هواشناسی به همدلی گفت: در فصل زمستان نیز بارندگی‌هایی کمتر از حدنرمال و دمایی بیش از نرمال ۳۰ سال گذشته پیش‌بینی می‌شود.
احد وظیفه گفت: مثلا بارندگی‌های تهران حدود ۷۰ درصد زیرنرمال است و با توجه به اینکه دوسال گذشته هم بارندگی‌ها به‌شدت زیر نرمال بود، اثرات مخرب خشکسالی در برخی استان‌ها حتی در آب شرب نیز نمود خواهد یافت که این وضعیت اصلا مناسب نیست.به گفته وظیفه به‌طور کلی نمی‌توان انتظار زمستان پر بارشی داشت و بارندگی‌ها کمتر از حدنرمال پیش‌بینی می‌شود اما نکته قابل توجه این است که امسال سومین سال کم‌بارش است و اثرات خشکسالی در بسیاری از نقاط کشور حتی شدیدتر از سال گذشته خودنمایی خواهد کرد.