آمارهای رسمی سه موسسه «صندوق صلح»، «سازمان بین‌المللی مهاجرت IOM» و «پیمایش جهانی گالوپ» نشان می‌دهد «آمار مهاجرت در ایران افزایش نداشته است»، با این حال همین آمار بدان معنی نیست که ایران از حیث مهاجرت نخبگان در معرض خطر نیست. آنچه در مورد ایران زنگ خطر محسوب می‌شود، عدم علاقه مهاجران ایرانی به بازگشت به وطن است. بر اساس آمار‌های این نهاد، تنها یک درصد از مهاجرات ایرانی می‌خواهند به کشور برگردند.

رویداد۲۴ لیلا فرهادی: هفته گذشته نشریه انگلیسی «فایننشال تایمز» گزارشی درباره نرخ مهاجرت در ایران نوشت و اعلام کرد بر اساس آمار‌های سازمان توسعه و همکاری‌های اقتصادی، ایران سریعترین رشد مهاجرت به کشور‌های ثروتمند عضو این سازمان را بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۱ داشته است. این آمار‌ها نشان می‌دهد تعداد مهاجران از ۴۸ هزار نفر در سال ۲۰۲۰ به ۱۱۵ هزار توفر در سال ۲۰۲۱ رسیده که نشان دهنده رشد ۱۴۱ درصدی نرخ مهاجرت به کشور‌های توسعه یافته عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی بوده است.

تحلیل رصدخانه مهاجرت ایران بر مبنای داده‌های آژانس پناهندگان سازمان ملل هم نشان می‌دهد که تعداد درخواست‌های پناهندگی از سوی ایرانی‌ها در سال ۲۰۲۲ تا ۴۴ درصد نسبت به سال قبل از آن افزایش داشته است. رصد خانه مهاجرت ایران چندی پیش در گزارشی گفته بود تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور از ۴۹ هزار نفر در سال ۲۰۱۳ به ۷۰ هزار تفر در سال ۲۰۲۱ رسیده است.

فایننشال تایمز علت افزایش شدید نرخ مهاجرت را دلایل اقتصادی و سیاسی در ایران خوانده و نوشت «مهاجرات ایرانی به طور سنتی به مقاصدی از جمله آمریکا، استرالیا، کانادا و اروپا می‌روند، اما توسعه کشور‌های حاشیه خلیج فارس نظیر امارات، قطر و عمان سبب شده این کشور‌ها هم جاذبه‌هایی برای جذب نیروی کار ایرانی داشته باشند و ترکیه هم مقصد جذابی برای ایرانی‌ها در سال‌های اخیر بوده است.»

فایننشال تایمز به نقل از رصدخانه مهاجرت دانشگاه آکسفورد گفته بین سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۳، ایرانی‌ها بیشترین جمعیت پناهجویانی بودند که به صورت قاچاقی موفق شدند از طریق کانال با قایق‌های کوچک از اروپا خودشان را به انگلیس برسانند. بر اساس آمار، ۱۸ هزار ایرانی در این مدت به صورت قاچاقی وارد انگلیس شده اند که ۲۱ درصد کل جمعیت پناهجویان قاچاقی را تشکیل می‌دهد.

گزارش‌های مکمل دیگر نشان می‌دهد جمعیت تحصیل کرده و کارگران ماهر غالب مهاجران ایرانی را تشکیل می‌دهند. حسین علی شهریاری رئیس کمیسیون بهداشت مجلس چندی پیش اذعان کرده بود که در دو سال گذشته بیش از ۱۰ هزار پزشک درخواست گواهی حسن انجام کار داده بودند که این گواهی عمدتا از سوی کشور‌های دیگر برای پذیرش پزشکان درخواست می‌شود.

صنعت فناوری ایران وضعیت بسیار وخیم تری دارد. شهریور ماه مشاور وزیر اقتصاد در گزارشی گفته بود ۵۰ درصد استارت آپ‌های ایرانی برای مهاجرت اقدام کرده‌اند. در کنار این آمار هولناک، برخی مسئولان دولت مدعی اند که وضعیت مهاجرت ایرانی‌ها نگران کننده نیست. سوال اینجاست که آیا واقعا باید نگران رشد مهاجرت از ایران باشیم؟ رتبه ایران در بین کشور‌های در حال توسعه در مساله مهاجرت نخبگان، کجاست؟

آیا شاهد مهاجرت گله‌ای از ایران هستیم؟

در بین نهاد‌های بین‌المللی چند نهاد موضوع مهاجرت و فرار مغز‌ها را مورد مطالعه قرار داده اند. رویداد۲۴ در این گزارش به داده‌های سه نهاد اصلی یعنی «صندوق صلح»، «سازمان بین‌المللی مهاجرت IOM» و «پیمایش جهانی گالوپ» استناد کرده است.

بر اساس گزارش آژانس پناهندگان سازمان ملل که در سال ۲۰۲۲ منتشر شده، تعداد درخواست‌های پناهندگی فردی توسط اتباع ایرانی ۴۴ درصد نسبت به سال قبل افزایش داشته و به ۲۹ هزار و ۶۰۰ نفر رسیده است. ایران بعد از افغانستان، هند، پاکستان و بنگلادش در رتبه چهارم از حیث درصد افزایش میزان درخواست پناهندگی در سال ۲۰۲۲ قرار داشته است. جالب اینجاست که پناهنده‌های ایرانی شانس بالایی در گرفتن تابعیت کشور‌های میزبان هم داشته‌اند. بر اساس آمار آژانس پناهندگان سازمان ملل، پناهنده‌های ایرانی‌ها بعد از اتباع سوریه و اریتره، بیشترین تعداد دریافت تابعیت یا اقامت دایم در کشور‌های میزبانشان را داشته‌اند.

گزارشی هم به صورت سالانه توسط «سازمان بین‌المللی مهاجرت» منتشر می‌شود. در این گزارش جدولی مربوط به داده‌های سال ۲۰۲۰ ترسیم شده که نشان می‌دهد تعداد مهاجران خارجی ساکن در ایران (به طور عمده افغان‌ها) بسیار بیشتر از تعداد مهاجران ایرانی ساکن در سایر نقاط جهان است و از طرفی سهم هر یک از این مهاجران نسبت به کل جمعیت ایران پایین است.

آمار مهاجرت از ایرانیان

همچنین جدولی در مورد وضعیت پناهندگان ایرانی در سال ۲۰۲۰ هم در گزارش ۲۰۲۲ سازمان بین‌المللی مهاجرت منتشر شده که نشان می‌دهد تعداد پناهندگان یا درخواست‌های پناهندگی ایرانی‌ها نسبت به کل جمعیت ایران قابل توجه نیست و از طرفی تعداد پناهجویانی که در ایران پذیرفته شده‌اند (عمدتا از افغانستان) بالاست.

البته این گزارش به نقش شرایط سخت اقتصادی بر مهاجرت ایرانی‌ها هم تاکید کرده است. در بخشی از گزارش آمده «چندین کشور در بالکان غربی به مناطق کلیدی ترانزیت جریان‌های مهاجرتی از آسیا و افریقا به سمت شمال یا غرب اروپا تبدیل شده‌اند. برخی از مهاجران سعی دارند از وضعیت سخت اقتصادی فرار کنند و برخی از درگیری و ناامنی.. این شامل مهاجرانی از کشور‌های افغانستان، پاکستان، عراق و جمهوری اسلامی ایران و سوریه است.»

سازمان بین المللی مهاجرت تصریح کرده که در سال ۲۰۲۰، اقیانوسیه میزبان ۱۵۰ هزار پناهنده و پناهجو از کشور‌های افغانستان، اندونزی، ایران و عراق بوده است. اشاره‌های مکرر سازمان بین‌المللی مهاجرت به نام ایران، نشان‌دهنده وجود تعداد قابل توجهی مهاجر ایرانی در بین مهاجران سایر کشورهاست، اما گزارش ۲۰۲۲ این سازمان هیچ آماری از مهاجران ایرانی ارائه نکرده و حتی اشاره‌ای هم به افزایش قابل توجه تعداد مهاجران ایرانی در مقایسه با سال‌های گذشته نداشته است؛ بنابراین تنها شاخص باقیمانده برای بررسی وضعیت مهاجرت از ایران، شاخص موسوم به «شکنندگی دولت‌ها» است.

«صندوق صلح» هر سال ۱۷۹ کشور جهان را بر اساس شاخص شکنندگی دولت‌ها دسته‌بندی می‌کند. ۱۲ عامل زیرمجموعه پنج عامل اصلی انسجام، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و مقطعی مورد تحلیل این صندوق قرار گرفته‌اند. قرار مغز‌ها یکی از عوامل تعیین‌کننده شکنندگی دولت‌ها زیرمجموعه عوامل اقتصادی قرار گرفته است.

این صندوق در آپریل ۲۰۲۳ (فروردین ۱۴۰۲) گزارشی درباره وضعیت مهاجرت نیرو‌های متخصص و تحصیل کرده جهان منتشر کرده که نشان می‌دهد کشور‌های آفریقایی بیشترین نرخ مهاجرت را به خود اختصاص داده‌اند. تقریبا نیمی از ۸۹ کشوری که با مهاجرت نخبگان یا همان فرار مغز‌ها روبرو هستند (۴۲ کشور از ۸۹ کشور)، آفریقایی‌اند.

فرار از مغزها از ایران چقدر جدی است؟

فرار مغز‌ها یک اصطلاح محاوره‌ای است که به مهاجرت قابل توجه افراد با تحصیلات عالی یا بسیار ماهر اشاره دارد. نخبگان یک کشور با هدف رسیدن به وضعیت مطلوب‌تر با فرصت‌های شغلی یا تحصیلی بهتر، اقدام به مهاجرت می‌کنند. فرار مغز‌ها پدیده جدیدی نیست و قرن هاست که در سراسر جهان ثبت شده، چون افراد نخبه همیشه انتظار دارند در شرایط مساعدتری که به ازای مهارت‌های آنها، پاداش بالاتری دریافت می‌کنند، زندگی کنند.

در جدول رتبه‌بندی کشور‌ها به لحاظ شاخص فرار مغز‌ها که «صندوق صلح» جمع‌آوری کرده، رتبه ایران، ۱۰۵ (از ۱۷۷) است. این شاخص و نتایج حاصل از آن مورد تصریح و استفاده «اف‌دی‌آی اینتلیجنس»، نشریه مرتبط با فایننشال تایمز و سازمان بین‌المللی مهاجرت هم قرار گرفته است.

آیا زنگ خطر مهاجرت از ایران به صدا در آمده است؟

صندوق صلح در رتبه‌بندی شاخص فرار مغز‌ها عوامل کمی مانند جریان خالص مهاجرت سرانه را با عوامل کیفی مانند رویداد‌های سیاسی و اقلیمی که ممکن است بر احتمال ترک یک کشور تأثیر بگذارد، ترکیب می‌کند. هر چه این شاخص بالاتر باشد، نرخ مهاجرت بیشتر است. در این رتبه‌بندی، شاخص ۱۰ برای کشور‌های با بیشترین میزان مهاجرت نخبگان و شاخص صفر برای کشور‌هایی با کمترین میزان مهاجرت نخبگان در نظر گرفته شده و باقی کشور‌ها نیز بر اساس آمار مهاجرت نخبگان خود در این بازه قرار گرفته‌اند.

صندوق صلح، شاخص فرار مغز‌ها در ایران را ۴.۹ اعلام کرده که از میانگین جهانی پایین‌تر است. میانگین شاخص فرار مغز‌ها در سال ۲۰۲۳ بین ۱۷۷ کشور ۵.۱۷ امتیاز شاخص بوده است. بیشترین مقدار مربوط به «ساموآ» با ۱۰ واحد شاخص و کمترین مقدار مربوط به «استرالیا» با ۰/۴ واحد شاخص بوده است.

این نهاد غیرانتفاعی در آمریکا بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۲۳ هر سال شاخص فرارمغز‌ها را بررسی کرده است. در مورد ایران میانگین نرخ مهاجرت بین این سال‌ها، ۵.۹۵ بوده است. بالاترین نرخ مهاجرت نخبگان در ایران معادل ۷.۱ در سال ۲۰۱۰ (دولت دوم احمدی نژاد) بوده است.

منحنی مهاجرت نخبگان ایران شیب بسیار تند صعودی بین سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۰ داشته است. در این سال‌ها ایران با حوادث بعد از انتخابات ۸۸ روبرو بوده است. بر اساس آمار‌های صندوق صلح، نرخ مهاجرت ایرانی‌ها از ۴/۹ در سال‌های ۲۰۰۷ به طور ناگهان بالا رفته و از ۷/۱ در سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۰۹ به تدریج تا سال ۲۰۱۳ پایین آمده است.

سال ۲۰۱۳ ایران بار دیگر با موجی از مهاجرت نخبگان مواجه بوده که تا سال ۲۰۱۶ هم ادامه داشته، اما شیب مهاجرت از این سال منفی شده و تا سال ۲۰۲۳ هم شیب منحنی نزولی بوده، هرچند همچنان نرخ مهاجرت بالا بوده است.

عدم تمایل بازگشت به کشور مهاجران ایرانی

اما وضعیت نسبتا خوب ایران در شاخص فرار مغز‌ها به این معنی نیست که ایران از حیث مهاجرت نخبگان در معرض خطر نیست. آنچه در مورد ایران زنگ خطر محسوب می‌شود، عدم علاقه مهاجران ایرانی به بازگشت به وطن است. گالوپ، یکی از بزرگترین سازمان‌های نظرسنجی در جهان در سال ۲۰۱۹ تحقیقاتی بر نسل اول مهاجران انجام داده است. بر اساس آمار‌های این نهاد، تنها یک درصد از مهاجرات ایرانی می‌خواهند به کشور برگردند.

در مجموع ۲۷ درصد جمعیت خاورمیانه در یک نظرسنجی گالوپ که نتیجه آن ژانویه ۲۰۲۳ منتشر شده، اعلام کرده اند که اگر می‌توانستند از کشور خود مهاجرت می‌کردند. روند علاقه‌مندی به مهاجرت در خاورمیانه از سال ۲۰۱۱ با ۱۹ درصد، تا ۲۰۲۱ با ۲۷ درصد، همواره رو به رشد بوده است و ایران از این روند مستثنا نیست.

بر اساس نظرسنجی گالوپ، سال ۲۰۲۱ و در خلال کرونا، ۱۶ درصد جمعیت بزرگسال جهان (چیزی حدود ۹۰۰ میلیون نفر) اعلام کرده‌اند که اگر می‌توانستند برای همیشه کشورشان را رها می‌کردند. تنها نقاط جهان که نرخ منفی علاقه‌مندی به مهاجرت را گزارش کرده‌اند، شرق آسیا و اروپا بوده‌اند.

منحنی علاقه به مهاجرت

رصدخانه مهاجرت ایران سال ۱۴۰۱ نتایج یک نظرسنجی را منتشر کرد و اعلام کرد بیش از ۷۰ درصد فعالان کسب و کار کشور میل به مهاجرت دارند و با توجه به نرخ پایین علاقه مهاجران ایرانی به بازگشت به وطن، این روند نگران‌کننده است.

زنگ خطر دیگر برای ایران، وضعیت نامطلوب کشور در مقایسه با همسایگاه و کشور‌های منطقه است. تنها کشور‌های منطقه و همسایه که وضعیتشان در شاخص فرار مغزها، از کشور ما وخیم‌تر است کشور‌های سوریه، افغانستان، پاکستان، ارمنستان، لبنان، یمن، عراق، قرقیزستان، تاجیکستان بوده‌اند. امارات، قطر، عمان، کویت، اسرائیل و عربستان در بین ۲۵ کشور با پایین‌ترین شاخص فرار مغز‌ها در کنار کشور‌های توسعه یافته‌اند.

هرچند آمار‌های جهانی نشان می‌دهد، احساس عمومی در مورد مهاجرت گله‌ای از ایران درست نیست، اما نتایج تحقیقات بین المللی نهاد‌هایی همچون ناسا نشان می‌دهد با افزایش دمای جهان برخی نقاط کشور‌هایی از جمله ایران تا ۳۰ سال آینده غیر قابل سکونت خواهند بود و این به گرمایش هوای زمین همزمان با سوءمدیریت حاکمان این مناطق است. از سوی دیگر تحقیقات دیگری نشان می‌دهد آنچه دامن‌گیر نسل بعدی ایران است، ناامیدی از آینده است. اعتراضات سال‌های اخیر نشان می‌دهد نسل جدید تا چه اندازه از سوءمدیریت حاکمان خسته است و بی‌نتیجه ماندن اعتراضات به ناامیدی این نسل نسبت به آینده دامن زده است.

از سوی دیگر شاید شاهد مهاجرت گله‌‌ای از ایران نباشیم اما باید انتظار رفتار گله‌ای گروه‌ها به تبعیت از گروه‌های مرجع و رسانه‌ها و افزایش مهاجرت ناشی از این تصمیم باشیم. رفتار گله‌ای بیانگر رفتاری است که افراد در یک گروه بدون تفکر و بدون برنامه‌ریزی قبلی انجام می‌دهند و از عملکرد گروه تبعیت می‌کنند. اخبار پی در پی مهاجرت گروه‌های مرجع و فرهیخته از ایران از جمله دانشجویان دانشگاه‌های برتر، پزشکان و کسب‌ و کارها می‌تواند به ایجاد رفتار گله‌ای منجر شود.