چند صباحی است، بازیگران بازار‌های موازی کتاب با کوله‌پشتی و چمدانی پُر از کتاب‌های قاچاق، کسب‌و‌کار ناشران سود‌جو را سکه و ویترین کتاب‌‌فروشی‌ها و اقتصاد ناشران قانونی را بی‌رونق می‌کنند.

پدیده‌های بازار کتاب کم نیست؛ روزگاری با بساط‌گستری، روزگاری با نمایشگاه‌های خیابانی و ایستگاه‌‌های مترو، روزگاری در فضای وب؛ اما دامنۀ بازار‌‌های موازی کتاب، چند صباحی است با شروع فصل گرما توسعه پیدا کرده است. ابزار این بازیگران بازار‌های موازی نیز، کوله‌‌پشتی و چمدان و مکان فعالیتشان، مقاصد گردشگری در مناطق سردسیر کشور است. در بساط این توسعه‌دهندگان بازار نشر، البته کتاب‌هایی از جنس دارایی‌‌هایی کتاب‌فروشی‌‌ها نیست!

اگر گذرتان به مناطق خوش آب و هوای تهران مثل طالقان، دربند، درکه، امامزاده داوود یا دریاچه چیتگر افتاده باشد، دختران و پسران کوله‌به‌دوشی را می‌بینید که کتاب‌ها را نه با 50 درصد تخفیف بلکه گاهی تا 60 یا 65 درصد تخفیف می‌فروشند، این افراد که بخش زیادی از آن‌ها به خوبی با مهارت‌های روان‌شناسی ارتباط با مشتری آشنا هستند، فرآیند فروش کتاب را مشابه بازاریاب‌های ماهر، مدیریت می‌کنند. این افراد با استفاده از عبارت‌هایی مثل «کتاب بدون سانسور»، «ترجمه اختصاصی»، «تخفیف از سوی ناشر» و «نسخه کمیاب»؛ به‌نظر می‌رسد رمز ترغیب بسیاری از مشتریان را می‌دانند و علاوه‌بر آگاهی از روان‌شناسی ارتباط، با مهارت‌های کتاب‌فروشی هم آشنا هستند.

مناطق ییلاقی در اولویت

طبق اطلاعات و اخبار خبرنگار ایبنا؛ شهرهای ییلاقی مثل همدان، تبریز، ارومیه و اردبیل که این‌روزها میزبان جمع گسترده‌ای از مردم است، بازار خوبی برای فروشندگان کتاب‌های قاچاق ایجاد کرده است؛ علاوه بر این، ردپای این افراد در خیابان انقلاب، ایستگاه‌های مترو، میدان شهرک غرب، میدان ونک و مجتمع‌های مسکونی منطقه چیتگر نیز دیده می‌شود.

اما در موضوع پدیده قاچاق کتاب، ۲جریان موازی برای کسب درآمد در نشر کتاب شکل گرفته است؛ نخست؛ افرادی با‌ عنوان ناشر و به شکل کاملا قانونی به سراغ چاپ کتاب‌های پُرفروش بازار می‌روند و با تغییر نام مترجم و پس و پیش کردن جمله‌ها، کتاب تولید می‌کنند! این ناشران که به کتاب‌سازان معروف هستند؛ با داشتن مجوز نشر، به راحتی از انواع تسهیلات دارندگان پروانه نشر بهره‌مند می‌شوند؛ البته بدون اینکه هزینه‌‌های جاری یک ناشر حرفه‌ای مثل پرداخت حق مترجم، ویراستار، طراح جلد و ... را بپردازند. اما جریان دوم گروهی هستند که به شکل غیرقانونی و بدون مجوز، کتاب تولید می‌کنند! در بساط دستفروشان، کتابی که این‌ روزها در نقاط مختلف شهر پراکنده شده‌اند می‌توانید کتاب‌های هر دو جریان را مشاهده کنید؛ کتاب‌های پُرفروش ناشرانی که بعد از سال‌ها و حتی ماه‌ها فعالیت، کتاب‌شان توسط ناشران دیگر در بازار غیررسمی فروخته می‌شود و لابه‌لای آن‌ها کتاب‌های ممنوعه‌ای که به ظاهر خیلی قدیمی هستند اما همه در یک سیستم زیرزمینی جدید و مدرن چاپ و تکثیر شده‌اند.

نکته دیگری که درباره این گروه «شبه‌ناشر» وجود دارد این است که بخش عمده این کتاب‌ها جلدسازی می‌شود، جلدسازی نیز به دلیل قیمت زیاد این کار عموما برای شمارگان میلیونی و چاپ افست استفاده می‌شود. همین موضوع نشان‌دهنده شمارگان زیاد تولید آثار کتاب‌سازی شده است؛ زیرا جلدسازی برای کتاب‌های دیجیتال به صرفه نیست.

کارگروه صیانت احیا می‌شود؟

مدیر انتشارات ترمه که در کارگروه صیانت از حقوق ناشران، مؤلفان و مترجمان حضور داشت، با اشاره به فعالیت این کارگروه گفت: این کارگروه اکنون دیگر فعال نیست اما طبق اطلاعاتی که دارم اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در تلاشند تا بار دیگر این کارگروه احیا شود.

عباس غمگسار، با اشاره به روند جدید کار قاچاقچیان کتاب، افزود: این گروه اکنون مصرف و روش کار را عوض کرده‌اند؛ درگذشته تولید کتاب انبوه بود و آثار خود را در انبار نگهداری می‌کردند، اما بعد از کشف انبارهای کتاب، همچنین افزایش قیمت کاغذ و هزینه‌های چاپی، روش آن‌ها تغییر کرده است و به شیوه POD کتاب تولید می‌شود؛ یعنی چاپ براساس تقاضا؛ با این کار دیگر هزینه انبارداری نمی‌دهند؛ بنابراین چابک‌تر عمل می‌کنند.

غمگسار ادامه داد: برخی از این گروه‌ها، زنجیره‌ای در برخی چاپخانه‌های تهران، اطراف تهران و شهرستان‌های مختلف کتاب چاپ می‌کنند. تمرکز آن‌ها بیشتر بر آثاری است که مجوز انتشار ندارند، به نوعی ممنوعه هستند و از هر کتاب هم در نهایت 10 نسخه چاپ می‌کنند. وی با بیان اینکه فعالیت دوباره کارگروه صیانت به اراده آهنین و بودجه نیاز دارد، گفت: پیگیری‌ها به‌نوعی رها و موجب از بین رفتن انگیزه‌ همکاران شده است. زمانی که برخورد با این گروه‌ها استمرار داشته باشد، سودجویان به مرور عقب‌نشینی می‌کنند، به یاد دارم از یک ساختمان در خیابان کلهر، 150 نیسان کتاب قاچاق کشف شد که در دو طبقه از این مکان کتاب انبار کرده بود؛ البته این مسائل الان کمرنگ‌ شده و به شدت گذشته نیست. غمگسار با اشاره به حضور قاچاقچیان کتاب در شهرهای توریستی، عنوان کرد: این گروه هرچند وقت یکبار سیاست و رویکرد خود را تغییر می‌دهند، گاهی شهرهای گرمسیری، گاهی سردسیری، گاهی میدان انقلاب، گاهی میدان‌های پرتردد شهر، برای آن‌ها مهم فروش کتاب‌هایشان است.

اینکه درآمد ناشران کتابساز از دسترنج دختران و پسران کوله‌به‌دوش که به‌نظر می‌رسد برنامه منظمی برای توسعه بازار تابستانی این کتاب‌‌ها دریافت کرده‌اند، چقدر است؛ قطعا ضربه‌ای به گردش اقتصادی کتاب‌‌فروشان و ناشران قانونی محسوب می‌شود؛ بنابراین به‌نظر می‌رسد، تعامل چندجانبه اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نیروی انتظامی بار دیگر باید شکل بگیرد تا مستمر فعالیت این گروه از شبه‌ناشران را پیگیری کنند و با اتخاذ سیاست‌های پیشگیرانه مانع فعالیت این افراد سودجو از سود اندک سفره صنعت نشر شوند.