جنگ تحميلي  عراق عليه ايران يا بهتر است بگوييم دوره دفاع مقدس، با توجه به فاصله چندين ساله از شروع تا پايان آن، از زواياي مختلف قابل تحليل و بررسي است. 
١- براساس اسناد موجود بين‌المللي و آنچه نهايتا طبق قطعنامه ٥٩٨ مورد پذيرش نظام بين‌الملل قرار گرفت، تحميل جنگ عليه ايران، يك منازعه منطقه‌اي يا دوجانبه تاريخي نبود. آنچه منجر شد جنگي با چنين ابعاد گسترده‌اي بر كشور ما تحميل شود اتفاقي بود كه در سال ٥٧ رخ داد و ايران با اهتمام ملي، اعتقاد گسترده ديني و با رهبري بلامنازع امام خميني(ره) خود را از گردونه سلطه نظام جهاني خارج ساخت. خروج از سلطه‌اي كه طبيعي است هزينه‌هايي را براي اين كشور در بر داشته باشد، زنجيره‌اي از اقدامات عليه انقلاب، مردم و اين نظام را ايجاد كرد كه سرآمد آن نبردي هشت ساله بود. 
٢- اين جنگ طولاني‌ترين جنگ قرن بيستم نام گرفت. قرني كه در آن دو جنگ جهاني اول و دوم را در اوايل و ميانه‌هاي خود به همراه داشت كه اولي به مدت چهار سال و دومي به مدت شش سال به طول انجاميد‌، اين‌بار جنگي هشت ساله فرسايشي را به خود مي‌ديد. نكته مهم در اين جنگ، حضور رسمي كساني بود كه پيش از اين در وسعتي نامتوازن در برابر انقلاب ايران ايستادند. گزارش‌هايي كه بعدها ارايه شد حكايت از اين داشت كه ٤٤ كشور در تدارك حمايت حقوقي و مادي عراق نقش اساسي داشتند. بزرگ‌ترين كشورهاي اروپايي و امريكا، وسعت حاميان جريان رقيب جمهوري اسلامي را تشكيل مي‌دادند. 
٣- كشور ما از اوايل سلطنت قاجار، كه بحث مقابله‌هاي ايران و روسيه مطرح مي‌شود، جنگ‌هاي مختلفي را تجربه كرده است؛ تجربياتي كه در هر كدام از آنها بخش قابل توجهي از سرزمين ايران از دست رفت، در واقع حاصل شوك سنگيني است كه هيچگاه مردان آن روزگار نتوانستند بر آن سلطه يافته و از خسار‌ت‌هاي جبران‌ناپذير آن جلوگيري كنند. در سرآغاز جنگ ايران و عراق نيز كه در ابتدا با غافلگيري شروع شد اين هوش و ذكاوت امام بود كه هيچگاه اجازه ندادند تبديل به شوك شود و ما را به عرصه‌اي بكشاند كه تا مدت‌ها نتوانيم خود را پيدا كنيم. آن جمله بسيار تاثيرگذار امام كه وقتي هواپيماهاي عراقي به فرودگاه‌هاي كشور از جمله مهرآباد حمله كردند، در بهت‌زدايي ايرانيان بسيار موثر بود. آنجا كه در واكنش به اين رخداد گفت: «دزدي آمد و سنگي پرتاب كرد». حاصل اين سخن امام، آن هم در شرايطي كه دشمن بعثي به بخش قابل توجهي از مناطق جنوبي و غربي كشور نفوذ كرده بود و حتي در حال تدارك جنگي چند روزه براي رسيدن به اهداف خود بود، زمينگير كردن ارتش بعث آن هم تنها از سوي نيروهاي مردمي بود. اين از رهبري مدبرانه امام بود، كه همه به سرعت وارد نبرد حق عليه باطل شدند و آن را تبديل به يك جنگ اعتقادي كردند. جنگ هشت ساله ايران و عراق بسياري از ويژگي‌هاي اخلاقي در فرهنگ اسلامي را بازتوليد كرد. بحث فداكاري، از خودگذشتگي، ساده‌زيستي و خلاقيت دوباره در اين جنگ شكل گرفت. 
٤- بسياري از جنبش‌هاي كشور از تنباكو تا مشروطيت و تا پيروزي انقلاب اسلامي، عمدتا معطوف به جامعه شهري است. هرچند انقلاب اسلامي توانست بخشي از جامعه روستايي را با خود همراه كند اما نقاط كانوني جنبش اجتماعي ما مردم شهرها به خصوص شهرهاي بزرگ بودند. اين براي نخستين‌بار در طول اين ساليان بود كه جنگ تحميلي همه اقشار جامعه را وارد عرصه كرد. از ديدگاه نگارنده، بحث دولت - ملت براي نخستين بار در جنگ تحقق يافت. در آن روزها شاهد بوديم مردماني از مناطق مركزي، شمالي و شرقي به جنوب كشور براي دفاع از سرزمين اسلامي عازم مي‌شدند. حتي شاهد بوديم اقليت‌هاي مذهبي نيز وارد عرصه اين مبارزه شده و شهداي زيادي از زرتشتي‌ها، ارامنه‌ها و كليمي‌ها تقديم انقلاب كردند. 
٥-  انقلاب اسلامي ايران هرچند به دليل فاصله كم پيروزي تا آغاز جنگ، فرصت آموزش نيروهاي خود را نداشت اما اين پديده ناخواسته مقدمات آن را فراهم ساخت. بسياري از نيروهايي كه نقش زيادي را ايفا كردند افرادي بودند كه در همين جنگ عرصه‌اي براي بالندگي پيدا كردند. جنگ عامل بزرگي براي تربيت و توليد كار و محلي براي رشد استعدادهاي معمولي بود كه احساس كردند همه وجود خود را در عرصه ديني و ملي ارايه كنند، ظرف يكي، دو سال به نيروهاي بزرگ تبديل شدند. 

٦- ارتش به دلايل عديده‌اي چه در مسائل قبل از پيروزي انقلاب و چه به دليل تندروي‌هايي كه بعد از آن روي داد هرچند از انسجام لازمي برخوردار نبود اما اين امام بود كه تلاش كرد ارتش را حفظ و بازسازي كند. عرصه بازسازي ارتش كه امروز به عنوان نيرويي مستقل و پراطمينان و جدي كشور محسوب مي‌شود، در جنگ هويت كاملا مردمي يافت و نقش مهمي در كنار نيروهاي مردمي و بسيجي و سپاه ايفا كرد. مي‌توان گفت در اين صد و چند سال اخير كه سرزمين‌هايي را در پي جنگ‌هاي گوناگون از دست داديم و كشور ايران از هفت ميليون كيلومتر وسعت به حدود يك ميليون و هفتصد هزار رسيده، اين براي نخستين‌بار بود كه در جنگي با اين ابعاد و گستردگي حتي يك سانت از سرزمين را تقديم دشمن نكرده‌ايم و اجازه نداديم ظرفي را كه در آن ايرانيت رشد و نمو مي‌يافت، آسيب ببيند. 
ما در طول تاريخ اعتقادي خود حوادث بزرگي را داريم كه به‌شدت براي ما هويت ساز و همواره الهام بخش بودند. يكي از آنها بحث كربلا بود. ما در طول تاريخ بنا بر دلايلي اين حادثه بزرگ را كه درون خود نعمت‌هاي بزرگي همچون حريت، آزادگي، عدالت و مبارزه با ظلم را جاي داده است به نوعي ميراث سوگ تبديل كرده‌ايم. هرچند رنج‌هاي زيادي تحميل شد اما بخشي از آن سوگ حماسه است. يكي از نقش‌هاي پررنگ جنگ نزديك كردن تاريخ دور با تاريخ نزديك است. كربلا دوباره در اين جنگ با همه ويژگي‌هاي معرفتي خود بازتوليد شد. 
اين جنگ حرف بسيار دارد. اين جنگ خاطره بزرگي را براي جامعه ما بجا گذاشت. خاطره‌‌اي كه نشان مي‌دهد ملت مسلمان ايران در بزنگاه‌هاي تاريخي، همه هويت اعتقادي و ديني خود را به صحنه مي‌آورد تا ديگر كسي جرات حمله مجدد و تجربه دوباره چنين اتفاقاتي را به خود ندهد. اين جنگ نشان داد، جامعه‌اي كه براي اهداف و آرمان‌هاي خود و استقلال و آزادي خواهي مي‌ايستد و هزينه هم مي‌دهد چه نعمت‌هايي را به دست مي‌آورد. اين جنگ تمام عيار اعتقادي و ملي بود. لازم است در يادآوري اين آزمايش الهي از خانواده بزرگ شهدا، جانبازان و اسرا ياد كنيم و به همه جناح‌هاي سياسي بگوييم كه اين جنگ مخصوص هيچ جناحي نيست. اين بزرگ‌ترين خطا و ظلم است كه دفاع مقدس را به جناح خاصي ربط دهيم. 
ياد شهدا و امام شهدا، جانبازان و آزادگان گرامي باد.