روابط تهران- آنکارا به کدام سو می‌رود؟/از کودتای ژوئیه تا قدرت‌نمایی برای ایران
محبوبه ولی:آنهایی که منتقد موضع و عملکرد ایران در جریان کودتای 2016 ترکیه بودند، وقایع امروز را میوه تلخ حمایت از اردوغان با پس‌زمینه اخوانی و ایدئولوژی نئوعثمانی‌اش می‌دانند.
روزنو :
در 15 ژوئیه 2016 وقتی بخشی از ارتش ترکیه دست به کودتا علیه اردوغان زدند، ایران اولین کشوری بود که بلافاصله کودتا را محکوم کرد؛ پیش از آنکه اعراب یا غرب واکنشی به آن داشته باشند.
حتی برخی منابع خبری نوشتند که هواپیمای سرگردان اردوغان برای خلاصی از کودتاچیان وارد آسمان ایران شد و تحت اسکورت جنگنده‌های نیروی هوایی ارتش ایران قرار گرفت و بعد از شکست کودتا به فرودگاه استانبول بازگشت.
چند سال بعد نورالدین شیرین، مدیر شبکه تلویزیونی قدس ترکیه در مصاحبه‌ای مدعی شد که نقش سردار قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه ایران در جلوگیری از موفقیت کودتاچیان در ماجرای کودتای نافرجام تابستان سال 2016 ترکیه، بسیار کلیدی بود.
او گفت: «سردار سلیمانی یک تنه جلوی طرح آمریکایی- صهیونیستی-سعودی کودتا برای براندازی حکومت ترکیه ایستاد.»
همه اینها در حالی بود که رابطه اردوغان با تهران از چند سال پیش، در پی جنگ داخلی سوریه وارد تنش‌های بی‌سابقه‌ای شده بود.
اردوغان حتی قبل از ژوئیه 2016، زمانی که اعراب به رهبری عربستان به یمن حمله کردند، طی اظهاراتی تند و توهین‌آمیز، ایران را متهم به سلطه‌جویی در منطقه کرد و گفت که «ایران می‌خواهد با بیرون راندن داعش از منطقه، جای آن را پر کند و سلطه خود بر منطقه خاورمیانه را گسترش دهد؛ این امر واقعا قابل قبول نیست و ایران باید این
را بفهمد.»
او در مصاحبه‌ای با فرانس 24 با تاکید بر اینکه از دخالت نظامی عربستان در یمن پشتیبانی تدارکاتی می‌کند، از ایران خواست که تمام نیروهای خود را از عراق، سوریه و یمن
خارج کند.
پس از ماجرای کودتا اما تحلیلگران نوشتند که هوشمندی دستگاه دیپلماسی در اتخاذ موضع و رفتار درست ایران، تاثیر بسیار مثبتی در روابط تهران- آنکارا گذاشت و دیدگاه اردوغان را نسبت به ایران تغییر داد.
هشت سال پس از آن ماه عسل
بدین ترتیب روابط ایران و ترکیه در دوران ریاست جمهوری حسن روحانی به بالاترین سطح خود رسید. آن ماه عسل اما کوتاه بود و ایران و ترکیه در سایه رقابت دائمی برای نفوذ در منطقه، امروز به جایی رسیده‌اند که بر خلاف هشت سال پیش، تیره‌ترین دوران روابط خود در چهار دهه اخیر را می‌گذرانند.
ترکیه با سازماندهی نیروهای مخالف حکومت بشار اسد، دولت او را ساقط کرد و عمق استراتژیک ایران را هدف گرفت. به باور ناظران و تحلیلگران سیاسی، وقایع اخیر در سوریه یک پیروزی بزرگ برای ترکیه و مشخصا رجب طیب
اردوغان است.
دونالد ترامپ که به زودی در کاخ سفید در ایالات متحده مستقر خواهد شد، در یک کنفرانس مطبوعاتی گفته است که «کلید آینده سوریه در دست ترکیه است.» او اردوغان را «آدم بسیار باهوشی» خوانده و افزوده: «اردوغان کسی است که من با او خیلی خوب کنار آمدم ... او ارتش بسیار قوی و قدرتمندی ساخته است. آنها هزاران سال است که این (مناطق) را می‌خواستند و بالاخره او (اردوغان) به آن دست یافت، و آن افرادی که وارد شدند تحت کنترل ترکیه هستد، و این (از نظر من) اشکالی ندارد.»
چنین موقعیتی ترکیه را در موضعی قرار داده که ایران را مستقیما مخاطب اظهاراتی هشدارآمیز قرار دهد. یک نمونه‌اش اظهارات اخیر هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه که در مصاحبه‌ای با شبکه الحدث عربستان سعودی با بیان اینکه «ترکیه به دنبال سلطه هیچ کشوری در خاورمیانه نیست»، گفته: «همان‌طور که ما نباید بر هیچ جای دیگری سلطه داشته باشیم، ایرانی‌ها هم نباید در هیچ کجا سلطه‌گری کنند.»
این ادعای او در حالی است که اردوغان همین چند روز پیش در تجمعی در ترکیه گفت که «به احتمال بسیار زیاد شهرهای حلب، ادلب، حماه، دمشق و رقه مانند انطاکیه، مانند هاتای، مانند اورفا، یکی از استان‌های ما خواهند بود!» بسیاری از تحلیل‌ها نیز حاکی از تجزیه سوریه به نفع ترکیه و اسرائیل است.
فیدان با بیان اینکه «ایران از سقوط اسد درس می‌گیرد»، در اظهاراتی کنایه‌آمیز افزوده: «در کشورهای حوزه خلیج مشکلات اجتماعی پدید نیامده، زیرا دولت‌های این کشورها درآمدهای نفتی خود را صرف مردمشان می‌کنند، خدمات پایه ارائه می‌دهند، زیرساختارهای آموزش و امکانات مدرن‌سازی را فراهم می‌کنند و تا زمانی که این موارد وجود داشته باشد، منطقه دچار مشکلی نخواهد شد.»
این بخش از گفته‌هایش اشاره‌ای است به اتهامی که همواره به ایران زده شده، مبنی بر اینکه درآمدهای نفتی را نه صرف توسعه، بلکه هزینه گروه‌های مقاومت در منطقه می‌کند.
فیدان که یک چهره اطلاعاتی و امنیتی در ترکیه است اضافه کرده: «من معتقدم ترکیه، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، قطر، مصر و اردن می‌توانند با همکاری یکدیگر گام‌های جدی برای حل مشکلات منطقه بردارند و ما این روند را از نشست عقبه آغاز کرده‌ایم. مهم این است که دولت‌ها صادق باشند.»
روابط تهران- آنکارا در دوران ریاست جمهوری حسن روحانی به بالاترین سطح خود رسید. آن ماه عسل اما کوتاه بود و ایران و ترکیه در سایه رقابت دائمی برای نفوذ در منطقه، به جایی رسیده‌اند که امروز تیره‌ترین دوران روابط خود در چهار دهه اخیر را می‌گذرانند
در این بخش از اظهاراتش نیز فیدان، عملا ایران را از همکاری و معادلات منطقه حذف کرده است.
خشم از اردوغان
در این سو، در ایران نیز مواضع نسبت به ترکیه بسیار تند شده است. حکومت ایران حالا ترکیه را همدست آمریکا و اسرائیل و در بهترین حالت فریب‌خورده آنان می‌داند. علی‌اکبر ولایتی، مشاور رهبر انقلاب در گفت‌وگویی با تسنیم با بیان اینکه متاسفانه ترکیه به ابزار دست اسرائیل و آمریکا تبدیل شده، گفت «گمان نمیکردیم که ترکیه با سابقه طولانی در اسلام و داشتن بزرگان و عرفای بزرگ در چاله‌ای که آمریکا و اسرائیل درست کرده‌اند، بیافتد.»
در اظهار نظری تندتر، علی مطهری، نماینده ادوار مجلس طی توئیتی با اشاره به سخنان اخیر رجب طیب اردوغان در مورد خاک سوریه نوشت: «آقای اردوغان ادعای مالکیت شهرهای حلب، حمص، حماه و چند شهر دیگر سوریه را کرده است به این دلیل که قبل از جنگ جهانی متعلق به دولت عثمانی بوده است. به او می‌گوییم فلسطین هم آن زمان متعلق به دولت عثمانی بود، چرا ادعای فلسطین را نداری؟ چون با اسرائیل هم پیاله‌ای.»
احمد خاتمی، عضو فقهای شورای نگهبان دیروز در تجمعی در قم، با بیان اینکه ما دولت نیستیم و می‌توانیم موضع خود را شفاف‌تر بگوییم، اظهار کرد: «تأکید می‌کنم که کشور ترکیه سهم اول را دارد و کمک‌های او بود که تکفیری‌ها را به دمشق رساند. اردوغان مشت این خیانت را خواهد خورد و می‌بیند که این جنایت علیه مسلمانان، به خودش بر می‌گردد.»
در ایران مواضع نسبت به ترکیه بسیار تند شده است. حکومت ایران حالا ترکیه را همدست آمریکا و اسرائیل و در بهترین حالت فریب‌خورده آنان می‌داند. همزمان بیم آن می‌رود که یکه‌تازی اردوغان به عراق و لبنان نیز برسد
این تیرگی روابط در پی وقایع سوریه، در حالی است که اردوغان در غائله قره‌باغ نیز ایران را عملا از حوزه قفقاز حذف کرد.
یکه‌تازی اردوغان به عراق و لبنان هم می‌رسد
ولی نصر، تحلیلگر سیاسی در یادداشتی نوشته است: «دستاورد‌های ترکیه در سوریه نگرانی‌ای فوری برای تهران محسوب می‌شود. ایران ترکیه را به عنوان رقیب منطقه‌ای تلقی می‌کند که حوزه‌های نفوذ این کشور در خاورمیانه و قفقاز را به چالش می‌کشد، جایی که این دو قدرت منطقه‌ای مدت‌ها بر سر نفوذ بیشتر با هم رقابت داشتند. با حمایت قوی ترکیه از آذربایجان، از جمله ضربه‌ای که در سپتامبر ۲۰۲۳ برای بازپس‌گیری منطقه ناگورنو-قره‌باغ از ارمنستان وارد کرد، ایران عملاً آن رقابت را از دست داد. اگر ترکیه، با جسارتی که از نتیجه رقم خورده در سوریه به دست آورده اکنون از آذربایجان در جهت تأیید کنترل بر مسیر تجاری کریدور زنگزور که آذربایجان و ارمنستان را به ترکیه متصل سازد حمایت کند، ایران به‌کلی از قفقاز نیز کنار گذاشته خواهد شد. از نگاه ایران، این می‌تواند به‌مانند بازسازی تسلط امپراطوری عثمانی بر قفقاز و شامات به نظر برسد که ایران بین قرن‌های ۱۶ و ۲۰ با آن درگیر بود.»
حتی بیم آن می‌رود که یکه‌تازی اردوغان به عراق و لبنان نیز برسد. نصر در این باره نوشته: «به مرور زمان، دستاورد‌های ترکیه در سوریه ممکن است نفوذ آن را به لبنان و عراق نیز بسط دهد، به ویژه که موضع ایران در این دو کشور با از دست‌دادن سوریه ضعیف‌تر می‌شود.»
در این شرایط، ایران درگیر تحریم‌های بین‌المللی و مناقشه با غرب نیز هست. از این رو گروهی معتقدند که بهتر است در برابر آنکارا با احتیاط بیشتری عمل کند تا بر گرفتاری‌هایش نیفزاید.
در همین راستا چشم شماری تحلیلگران به سفر فردای مسعود پزشکیان به قاهره دوخته شده است. گفته می‌شود که در جریان این سفر روسای جمهور ایران و ترکیه با یکدیگر ملاقات خواهند کرد و شاید این دیدار بتواند سرفصلی برای تلطیف فضا میان دو کشور باشد.
اما گروهی دیگر یادآوری می‌کنند که این دست دیدارها عموما تشریفاتی است و دستاوردی نخواهد داشت.
برخی هم به رفتار توهین‌آمیز دو ماه پیش اردوغان با مسعود پزشکیان در اجلاس بریکس اشاره می‌کنند که به عنوان آخرین نفر برای گرفتن عکس یادگاری وارد شد و با عبور از مقابل رئیس‌جمهور ایران و بی‌اعتنایی به او، با مقامات دیگر کشورها دست داد؛ آن توهین البته پیش از کسب پیروزی در دمشق بود!
