برنامه هسته‌ای و زرادخانه موشکی ایران، در بحبوحه مناقشه روز به گسترش با اسرائیل، توجه جهان را بیش از پیش به خود جلب کرده است.

دیدارنیوز: این مطلب را با ترجمه اختصاصی دیدار بخوانید با این توضیح که لزوما مطالب درج شده در این مقاله مورد تایید دیدار نیست و تنها جهت اطلاع خوانندگان منتشر شده است.

مقدمه
بسیاری از کارشناسان سیاست خارجی هشدار می‌دهند اگر ایران قرار باشد سلاح‌های هسته‌ای به دست آورد، این امر به شدت ثبات منطقه و کشور‌های اطراف را برهم می‌زند. مهم‌‎ترین نگرانی این است که اگر ایران تسلیحات هسته‌ای در اختیار داشته باشد، دشمن دیرینه آن یعنی اسرائیل در معرض تهدید شدید قرار خواهد گرفت و شاید ماهیت وجودی آن تهدید شود. برخی کارشناسان دیگر نیز معتقدند اگر ایران بخواهد به اسرائیل حمله هسته‌ای بکند، نابودی خود را رقم زده است. زیرا اسرائیل متحد دفاعی نزدیک آمریکا است و از طرفی، اسرائیل خود تسلیحات اتمی در اختیار دارد گرچه وجود آن را اعلام نکرده است. به گفته تحلیل‌گران، در هر حالت، یک اشتباه محاسباتی و خطرناک احتمالی می‌تواند به حملات متقابل اتمی منجر شود.

آیا ایران سلاح هسته‌ای در اختیار دارد؟

ایران سلاح اتمی ندارد، اما از سابقه‌ای طولانی در زمینه تحقیقات مخفیانه تولید این سلاح‌ها برخوردار است که مغایر تعهدات بین‌المللی آن است. به گفته تحلیل‌گران غربی، اگر رهبران ایران بخواهند، ایران از دانش و زیرساخت لازم برای تولید سلاح هسته‎‌ای آن هم در کوتاه مدت برخوردار است.

آمریکا، اسرائیل و سایر شرکای آن‌ها در خاورمیانه از ایران به عنوان بزرگ‌ترین تهدید خود در منطقه یاد می‌کنند و معتقدند اگر ایران احتمالا به سلاح‌های اتمی دست یابد، سناریویی رقم می‌خورد که تمام معادلات بازی را تغییر خواهد داد لذا باید صراحتا و در صورت نیاز با زور، مانع تحقق این امر شد.

ایران بیش از ۵۰ سال است که برنامه غیرنظامی هسته‌ای را دنبال می‌کند، و مدت‌ها است که می‌گوید در این برنامه صرفا مقاصد غیرنظامی دارد. اما در اوایل سال ۲۰۰۰ با برملا شدن سایت‌ها و تحقیقات مخفیانه هسته‌ای ایران، زنگ‌های هشدار در پایتخت‌های جهان درباره تلاش مخفیانه تهران برای دست یابی به سلاح‌های اتمی، به صدا درآورد. از آن زمان تاکنون برنامه هسته‌ای ایران، دست خوشِ مباحثات و دیپلماسی هسته‌ای بوده است تا این که در سال ۲۰۱۵، توافق هسته‌ای موسوم به برجام امضا شد.

آمریکا در سال ۲۰۱۸ به صورت یک‌جانبه از برجام خارج شد و به گفته ناظران بین‌المللی، از آن زمان تاکنون ایران فعالیت‌های هسته‌ای خود را به شدت گسترش داده که این امر سبب شده است نگرانی درباره رسیدن ایران به نقطه "غیرقابل بازگشت" برای تولید سلاح اتمی، تشدید شود. در هفته‌های اخیر و در بحبوحه جنگ اسرائیل با حماس، حزب‌الله و ایران، بسیاری از ناظران این سوال را مطرح می‌کنند که آیا اسرائیل به ایران حمله خواهد کرد تا مانع از دست یابی آن به سلاح‌های هسته‌ای شود یا این که آن را به تاخیر اندازد؟ اسرائیل در گذشته نیز نشان داده که مایل است چنین اقدامی انجام دهد، و این گونه بود که به سایت‌های راکتور هسته‌ای در عراق (در سال ۱۹۸۱) و سوریه (در سال ۲۰۰۷) حمله کرد.

مقامات دولت آمریکا در اکتبر سال ۲۰۲۴ ارزیابی پیشین جامعه اطلاعاتی این کشور را مبنی بر آن که ایران تسلیحات اتمی ندارد، تایید کرند. مقامات اطلاعاتی آمریکا در اوایل سال ۲۰۲۴ در گزارشی اعلام کرده بودند، "ایران در حال حاضر مشغول هیچ فعالیت مهم هسته‌ای نیست تا تجهیزاتی تولید کند که وجود آن برای آزمایش هسته‌ای ضروری است. "

تهران نیز اوایل امسال همین مساله را اعلام کرده بود. سخنگوی دولت ایران در آوریل ۲۰۲۴ گفت "ایران بار‌ها اعلام کرده است که برنامه هسته‌ای آن صرفا برای مقاصد غیرنظامی است. سلاح‌های اتمی در دکترین هسته‌ای ما، هیچ جایگاهی ندارد. "

چقدر طول می‌کشد تا ایران سلاح اتمی بسازد؟

تحلیل‌گران می‌گویند ایران قادر است در چند ماه، مواد شکافت‌پذیر کافی را برای یک بمب اتمی تولید کند؛ گرچه بسیاری اذعان کرده‌اند تولید سلاح اتمی، احتمالا زمان بیشتری خواهد برد.

یکی از اهداف برجام که اکنون ناکارآمد شده، این بوده است که فعالیت‌های هسته‌ای ایران را محدود کند به گونه‌ای که ایران مجبور شود برای تولید بمب اتمی دست‌کم یک سال وقت صرف کند، تا دولت‌ها امکان داشته باشند به آن پاسخ دهند.

اما به دنبال خروج آمریکا از توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۸، ایران فعالیت‌های خود را در زمینه غنی‌سازی گسترش داده و بازسی‌های بین‌المللی از تاسیسات هسته‌ای خود را نیز محدود کرده لاست، که آخرین مورد آن در سال ۲۰۲۱ صورت گرفت. در ژوئن ۲۰۲۴، آنتونی بلینکن وزیر امور خارجه آمریکا، گفت ایران قادر است در "یک یا دو هفته" مواد شکافت‌پذیر مورد نیاز را برای ساختن بمب اتمی، تولید کند.

اما برخی کارشناسان فناوری هسته‌ای می‌گویند ایران پیش از آن که سلاح اتمی داشته باشد، باید گام‌های چالش برانگیز و خطرناک دیگر زیادی بردارد، از جمله این که به اندازه کافی آزمایش هسته‌ای انجام دهد. حتی در آن صورت نیز ایران احتمالا ترجیح می‌دهد زرادخانه‌ای حاوی تسلیحات مختلف در اختیار داشته باشد تا از توانایی حملات تلافی جویانه و همچنین قابلیت اساسی بازدارندگی برخوردار باشد.

تاسیسات اتمی ایران کجا قرار دارد؟

فعالیت‌های هسته‌ای ایران در بیش از ۱۲ منطقه در سراسر این کشور پراکنده است. بزرگ‌ترین تاسیسات غنی‌سازی ایران در نطنز قرار دارد، در حالی که تنها نیروگاه اتمی آن در بوشهر، در خلیج فارس واقع شده است.

توانایی‌های موشکی ایران چقدر است؟

ایران در دو مورد حمله هوایی به اسرائیل در امسال نشان داد از قابلیت‌های متنوع موشکی برخوردار است، از جمله زرادخانه موشک‌های کروز و بالستیک و همچنین پهباد. تحلیل‌گران اطلاعاتی آمریکا می‌گویند، ایران بزرگ‌ترین زاردخانه موشکی در خاورمیانه را در اختیار دارد. (موشک‌های بالستیک مسیری مارپیچی را در جو طی می‌کنند، سرعت آن‌ها بیشتر از پهباد و موشک‌های کروز است، و عموما رهگیری آن‌ها نیز دشوارتر است).

بر اساس گزارش‌ها، بیشترین بُرد موشکی ایران به اندازه‌ای است که می‌توند مناطقی را تا شعاع ۲ هزار کیلومتر (هزار و ۲۴۰ مایل) و شاید دورتر، هدف قرار دهد و به این ترتیب تمام خاورمیانه و بخش‌هایی از اروپا تحت پوشش موشکی ایران قرار دارند. کارشناسان تسلیحاتی معتقدند، کلاهک‌های متعارف بزرگ‌تر می‌توانند صد‌ها نفر را در یک منطقه شهری کشته، یا زخمی کنند. مثلا اسرائیل و روسیه از بمب‌هایی با حجم مشابه از مواد منفجره در غزه و اوکراین استفاده کرده‌اند که بنا بر گزاشات، چاله‌هایی با حجم بیش از ۱۲ متر ایجاد کرده‌اند.

ایران درحال حاضر موشک‌های بالستیک قاره‌پیما ندارد، گرچه تحلیل‌گران معتقدند برنامه فضایی ایران به گونه‌ای است که سریعا تولید نوعی بهتر از این موشک‌ها را میسر می‌کند. موشک‌های قاره پیما، سلاح‌های تهاجمی هستند که بیشترین برد را دارند (بیش از ۵ هزار و ۵۰۰ کیلومتر یا ۳ هزار و ۴۰۰ مایل).

دو حمله هوایی ایران به اسرائیل در سال ۲۰۲۴، نخستین موارد از تهاجم ضد اسرائیلی بود که از داخل خاک ایران صورت گرفت. بر اساس گزارشات، تهران چند روز پیش از حمله نخست در ماه آوریل، برخی کشور‌ها را از قصد خود مطلع کرد. در آن حمله از پهباد، موشک‌های کروز و بالستیک استفاده شده بود. اسرائیل و شرکایش چند ساعت فرصت داشتند تا پرتابه‌های موشکی و پهبادی را که سرعت کمتری داشتند رهگیری کنند و به آن‌ها پاسخ دهند. اما دومین حمله، بدون هشدار صورت گرفت و در آن اکثرا از موشک‌های بالستیک استفاده شد که قادرند تا چند دقیقه به اهداف مورد نظر برسند.

مقامات آمریکایی و اسرائیلی می‌گویند هر دو حمله هوایی ایران عمدتا با سیستم‌های دفاعی خنثی شد و در مواردی هم که این امر میسر نبود، خسارات چندانی به بار نیامد، اما در هر حال برخی پرتابه‌ها از موانع دفاعی عبور کردند. بررسی و تحلیل یک تصویر ماهواره‌ای از حمله ماه اکتبر نشان می‌دهد که بیش از ۳۰ موشک ایران به یک پایگاه هوایی در جنوب اسرائیل اصابت کرد. این امر بیانگر آن است که اسرائیل یا نخواست با آن حملات مقابله کند و یا سیستم‌های دفاعی در این امر ناتون بوند. تحلیل‌گران هشدار می‌دهند حملات ایران در آینده احتمالا گسترده‌تر و رهگیری موشک‌ها دشوارتر خواهد بود به ویژه اگر ایران بیشتر از تسلیحات بسیار پیشرفته خود نظیر موشک‌های فتاح-۱ و خیبرشکن استفاده کند.

اگر ایران به سلاح هسته‌ای دست یابد، چه خواهد شد؟

بسیاری کارشناسانِ سیاست خارجی هشدار می‌دهند ایرانِ مجهز به سلاح‌های اتمی، تهدیدی شدید علیه اسرائیل خواهد بود و چالشی بزرگ برای منافع آمریکا و شرکایش در خاورمیانه محسوب می‌شود. برخی تحلیل‌گران منطقه‌ای نیز نگرانند که ایرانِ مجهز به سلاح اتمی، احتمالا تشویق خواهد شد تا سیاست خارجی ستیزه جویانه‌تری را دنبال کند، آن هم نه فقط در منطقه بلکه از طریق همکاری‌های رو به گسترش نظامی و اقتصادی خود با چین و روسیه که رقبای آمریکا هستند. ایران به تازگی سیستم‌های تسلیحاتی متنوعی شامل پهباد و موشک‌های بالستیک کوتاه‌بُرد در اختیار روسیه قرار داده است تا در جنگ اوکراین از آن‌ها استفاده کند. (ایران این ادعای غرب را قویا تکذیب کرده است)

این نگرانی هم وجود دارد که دست یابی ایران به تسلیحات اتمی، دیگر کشور‌های منطقه به ویژه عربستان سعودی را ترغیب کند به دنبال آن سلاح‌ها باشد؛ که در این صورت زمینه برای رقابت تسلیحات اتمی خطرناک در منطقه فراهم خواهد شد.

محمد بن سلمان ولیعهد عربستان در مصاحبه‌ای با فاکس نیوز در سال ۲۰۲۳ گفته بود، "اگر آن‌ها چنین سلاحی به دست آورند، ما نیز مجبوریم به دست آوریم، به دلایل امنیتی و به منظور حفظ توازن قدرت در خاورمیانه. ولی ما دوست نداریم شاهد چنین چیزی باشیم. "

روئل مارک گِرِکت تحلیل‌گر سابق سازمان سی. آی. اِی و عضو اندیشکده انترپرایز و همچنین رای تاکیه، از اندیشکده شورای روابط خارجی آمریکا در مقاله‌ای در اکتبر ۲۰۲۴ نوشتند، "اگر در آینده‌ای نه چندان دور، حکومت مذهبی (در ایران) بتواند یک آزمایش اتمی انجام دهد، در این صورت یک شبه، تمام قدرت اسرائیل و آمریکا را در منطقه نابود خواهد کرد. "
"آمریکا هرگز به هیچ کشور اتمی حمله نکرده است. می‌توان حدس زد که اسرائیل نیز به یک کشور مجهز به سلاح اتمی حمله نخوهد کرد. "