راه دشوار ميراث‌دار برجام!

اين روزها مجلس شوراي اسلامي در حال بررسي صلاحيت وزراي پيشنهادي دولت چهاردهم براي كسب راي اعتماد است. در ميان شعارهاي انتخاباتي مسعود پزشكيان، رييس‌جمهور ايران و در لابه‌لاي مقاله او در تهران‌تايمز پس از انتخابش به عنوان رييس‌جمهور، او بر تعامل سازنده با دنيا تاكيد داشت. در ميان اين «تعامل سازنده با دنيا »، مساله برنامه هسته‌اي ايران بيش از ساير مسائل برجسته است و سال‌هاست محل مناقشه ميان تهران، واشنگتن و بروكسل بوده است. حال، مسعود پزشكيان، سيد عباس عراقچي، ديپلمات، مذاكره‌كننده ارشد سابق ايران در زمينه برنامه هسته‌اي و يكي از ميراث‌داران برجام را به عنوان گزينه تصدي وزارت امور خارجه انتخاب كرده است. عراقچي در جلسه بررسي صلاحيتش در صحن علني مجلس شوراي اسلامي بر نگاه به شرق تاكيد كرد و تلاش داشت رويكرد خود را در تضاد با غرب معرفي كند. او در اين باره گفت: سياست حسن همسايگي همچنان با قوت به پيش خواهد رفت. چين، روسيه و ديگر كشور‌هايي كه در زمان سختي و تحريم همراه ما بوده‌اند، قدرت‌هاي نوظهور و عرصه‌هاي جديد در آفريقا، امريكاي لاتين و شرق آسيا در اولويت روابط خارجي دولت چهاردهم قرار دارند. او درخصوص رابطه با غرب نيز موضع كلي خود را تعامل دانست اما شرايطي را براي آن بر شمرد: اگر اروپا رفتارهاي نادرست و خصمانه خود را نسبت به جمهوري اسلامي ايران اصلاح كند، در فهرست اولويت‌هاي ما قرار خواهد گرفت و بالاخره، سياست ما در مورد امريكا، سياست «مديريت تخاصم» خواهد بود. او در مورد تحريم‌ها نيز سياست كلي‌اش را «خنثي‌سازي تحريم‌ها و همزمان تلاش براي رفع آنها» عنوان كرد. در ادامه، عراقچي سياست خود در صحنه بين‌المللي را «ديپلماسي مقاومت » خواند و بر لزوم دفاع از جنبش‌هاي آزادي‌بخش منطقه تاكيد كرد. 

در همين رابطه، سينا عضدي، پژوهشگر تاريخ برنامه و ديپلماسي هسته‌اي ايران با غرب در مقاله‌اي در وبسايت موسسه استيمپسون به بررسي كارنامه و برنامه سيدعباس عراقچي پرداخته است. اين تحليلگر مسائل ايران مي‌نويسد عراقچي كه به عنوان گزينه وزير امور خارجه ايران انتخاب شده است، در غرب به‌طور كلي به عنوان يكي از مذاكره‌كنندگان ارشد توافق هسته‌اي سال 2015 شناخته شده است. عباس عراقچي مانند سلف فقيد خود، حسين اميرعبداللهيان، كار خود را در مقام تحليلگر سياسي در وزارت امور خارجه آغاز كرد، اما پله‌هاي ترقي را در اين نهاد يكي پس از ديگري طي كرد. عضدي معتقد است كه انتصاب عراقچي را بايد اتفاقي مثبت در شرايط پرتنش و رو به افزايش در منطقه دانست. او علاوه بر تجربه طولاني در امور بين‌الملل و مذاكرات هسته‌اي، از «اعتبار انقلابي قوي » برخوردار است كه مي‌تواند تا حدي از او در برابر انتقادات داخلي محافظت كند و دست او را براي مذاكرات آتي با غرب تا حدي باز بگذارد. عراقچي يكي از حرفه‌اي‌ترين ديپلمات‌هاي وزارت امور خارجه است و شهرت بسيار خوبي دارد. حسين موسويان، سفير سابق ايران در آلمان و سخنگوي مذاكرات هسته‌اي در اوايل دهه 2000 در مصاحبه با عضدي بر اين باور است كه عراقچي به هيچ يك از جبهه‌هاي سياسي در ايران وابسته نيست و مورد احترام اكثريت آنها نيز هست.

به عقيده عضدي، عباس عراقچي، كهنه سرباز جنگ ايران و عراق، با جهان‌بيني دفاعي به اوضاع و مسائل بين‌المللي مي‌نگرد. براي مثال، در دفاع از برنامه موشكي بالستيك ايران، در كنفرانسي در سال 2018 اظهار داشت: ما هنوز جنگنده‌هاي سوپراتاندارد فرانسوي، تانك‌هاي چيفتن بريتانيايي، سلاح‌هاي شيميايي آلماني، هواپيماهاي آواكس امريكايي و دلارهاي سعودي را به ياد داريم كه به جنگ عراق عليه ايران دامن زدند. عراقچي در اين نشست تاكيد كرد: برنامه موشكي ما دفاعي است. 

عراقچي در مقام ديپلماتي حرفه‌اي، چندين نقش مهم ازجمله سفير ايران در فنلاند از سال 1999 تا 2003 و رييس بخش اروپاي غربي وزارت امور خارجه از سال 2003 تا 2004، زماني كه ايران براي اولين‌بار با بريتانيا، فرانسه و آلمان درباره پيشبرد برنامه هسته‌اي خود مذاكره كرد، ايفا كرد. او در سال 2005 به سمت معاون ‌حقوقي وزارت امور خارجه ارتقا يافت. در سال 2008 به عنوان سفير در ژاپن فعاليتش را آغاز و اين سمت را تا سال 2011 تا 2013 يعني زماني كه به عنوان مدير امور آسيا و اقيانوسيه برگزيده شد، ادامه داد. سپس محمدجواد ظريف وزير امور خارجه وقت، عراقچي را به عنوان معاون سياسي خود منصوب كرد و او را به عنوان دستيار ارشد خود در مذاكرات هسته‌اي پس از انتخاب رييس‌جمهور حسن روحاني در سال 2013 برگزيد. وندي شرمن، همتاي امريكايي‌اش در سال 2018 در خاطرات خود، عباس عراقچي را ديپلماتي «سرسخت، مصمم و آرام» و متخصص در جزييات چرخه سوخت هسته‌اي توصيف كرد. عراقچي در مذاكراتي كه در سال 2015 در برنامه جامع اقدام مشترك (برجام) بين ايران، اعضاي دايم شوراي امنيت سازمان ملل و آلمان جريان داشت، نقش كليدي ايفا كرد.

پس از خروج ايالات متحده از برجام در سال 2018 و پس از آن، روي كار آمدن بايدن در سال 2021، تلاش‌ها براي احياي اين توافق از سر گفته شد. اين‌بار عراقچي تيم مذاكره‌كننده ايران در وين را رهبري مي‌كرد. گفته مي‌شود كه او پيش‌نويسي آماده امضا در دست داشت. به ادعاي عضدي، حسن روحاني، رييس‌جمهور وقت به عراقچي «اختياري» براي نهايي كردن اين معامله نداده بود. عراقچي پس از انتخاب رييس‌جمهور وقت، سيدابراهيم رييسي، به شوراي راهبردي روابط خارجي پيوست. 
عراقچي از زمان خروج از قدرت همچنان مدافع سرسخت برجام و مذاكرات هسته‌اي بوده است. به گفته او، اين توافق سه مزيت متمايز براي ايران داشت: ابتدا تحريم‌ها را لغو كرد، دوم؛ برنامه هسته‌اي ايران ازجمله غني‌سازي اورانيوم را مشروعيت بخشيد و سوم؛ «پروژه امنيتي‌سازي» دشمنان ايران را كه جمهوري اسلامي را تهديدي جدي براي صلح بين‌المللي معرفي مي‌كردند، خنثي كرد.

به‌زعم اين استاد تاريخ روابط خارجي ايران، عراقچي در رابطه با امريكا موضع عملگرايانه‌اي دارد. او در ژانويه 2024 اعلام كرد تا زماني كه جمهوري اسلامي به گفتمان انقلابي و ضد امپرياليستي خود پايبند باشد، حل مسائل اساسي با امريكا غيرممكن است، اما اختلافات قابل مديريت است. عراقچي همچنين گفته بود يا بايد گفتمان ضد امپرياليستي را كنار بگذاريم، يا بايد با امريكا مقابله كنيم. بنابراين، حل مشكل غير ممكن، اما مديريت آن ممكن است.

به باور عضدي، عراقچي علي‌رغم تخصص خود، احتمالا با چالش‌هاي مهمي در وزارت خارجه مواجه خواهد شد. وزراي خارجه ايران حتي بيشتر از ايالات متحده نفوذ محدودي در شكل دادن به سياست خارجي دارند. آنها بايد دايما با نهادهاي ديگر همچون شوراي عالي امنيت ملي تعامل كنند. ظريف در سال 2021 از اين موضوع به عنوان «تعامل بين ديپلماسي و ميدان »ياد كرد.  ايران همواره به دنبال بهبود روابط با همسايگان عرب خود بوده و در عين حال از نيروهاي محور مقاومت حمايت مي‌كند. همين امر نگراني قابل‌توجهي را در ميان همين همسايگان ايجاد كرده‌اند. به نظر عضدي، يكي از چالش‌هاي عراقچي در منطقه‌اي كه اين روزها با خطر جنگي گسترده روبه‌روست، افزايش اعتماد كشورهاي حوزه خليج‌فارس نسبت به ايران است.  عراقچي روز 21 مردادماه در صحن مجلس اولويت‌هاي خود را بيان كرد و وعده ديپلماسي همه‌جانبه، فعال و موثر را داد. او خواستار برقراري رابطه مبتني بر احترام متقابل با اروپايي‌ها و مديريت خصومت‌ها با امريكا شده است. او خواستار لغو «شرافتمندانه» تحريم‌هاي امريكا از طريق مذاكرات هدفمند و شديد است. مانند بسياري ديگر از مقامات ايراني، عراقچي خواستار روابط مستحكم با چين و روسيه و گسترش همكاري با اقتصادهاي نوظهور مانند هند، اندونزي، آفريقاي جنوبي و برزيل است.

در جريان مبارزات انتخاباتي زودهنگام رياست‌جمهوري، مسعود پزشكيان، رييس‌جمهور جديد، متعهد شد كه اختلافات ايران با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي را حل كند و با غرب تعامل داشته باشد. با اين حال، پزشكيان و عراقچي براي مذاكره بر سر برنامه هسته‌اي و بازگرداندن همكاري ايران با آژانس ماموريت دشواري دارند. به عقيده عضدي، استعفاي ناگهاني ظريف از سمت مشاور ارشد پزشكيان بعيد است بر مواضع و موقعيت عراقچي تاثير بگذارد، اما مي‌تواند شانس دستيابي به توافق هسته‌اي جديد را تضعيف كند. به زعم عضدي، 15ماه آينده براي سياست خارجي ايران و پرونده هسته‌اي بسيار مهم خواهد بود. در اكتبر 2025،  قطعنامه 2231 شوراي امنيت سازمان ملل متحد كه برجام را در نظر گرفته بود، منقضي مي‌شود و احتمال تمديد تحريم‌هاي قبلي سازمان ملل از بين خواهد رفت. با توجه به پيشرفت‌هاي قابل‌توجه در برنامه هسته‌اي ايران و اختلافات اخير با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در آخرين دور از نشست شوراي حكام اين آژانس، فرانسه و بريتانيا به عنوان طرف‌هاي برجام و اعضاي دايمي شوراي امنيت مي‌توانند تحريم‌هاي سازمان ملل را مجددا اعمال كنند. در پايان، عضدي معتقد است اگر تهران، واشنگتن و بروكسل مصمم باشند براي مذاكره جدي بر سر برنامه هسته‌اي قدم بردارند، عراقچي مرد مناسبي براي اين كار خواهد بود. تجربه قابل توجه او در ديپلماسي بين‌المللي و برخورد با طرف‌هاي غربي به اين معناست كه او مهارت‌هاي لازم را براي اين كار دارد. اما چالش‌هاي عراقچي در اين مسير كم نيست. فوري‌ترين اين چالش‌ها، تنش‌هاي منطقه است كه مي‌تواند برنامه‌هاي او را در آينده به كلي دگرگون كند.