پالس‌های دیپلماتیک یک سوگ

مینا محمدزاده

هنوز، شوک تاریخی و ناگهانی درگذشت رئیس‌جمهور به همراه وزیر امور خارجه در سانحة سقوط هلی‌کوپتر فروکش نکرده است. خبرها از سقوط، جزئیات پرتناقض عملیات جستجو و اعلام درگذشت شروع شد و به وداع در شهرهای مختلف و مراسم تشییع هریک از جانباختگان و برگزاری مراسم ختم و بزرگداشت ادامه یافت و همچنان ادامه دارد. در این میان در کنار مراسم تشییع با حضور شهروندان یا مقام‌های ایرانی؛ عصر روز چهارشنبه مراسمی رسمی هم با حضور نمایندگان کشورهای مختلف در تهران برگزار شد که در مطلب پیش‌رو نگاهی به این مراسم و پالس‌های دیپلماتیک آن خواهیم داشت.

بعد از شهادت ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور، حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه و دیگر همراهان در سانحه سقوط بالگرد، مطابق معمول چنین رخدادهایی در سطح جهان، هیأت‌‌های بین‌المللی هم به نشانه ابراز همدردی نمایندگان خود را برای مراسم تشییع و یادبود به تهران فرستادند.

از میان رهبران کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، تنها تمیم بن حمد آل ثانی، امیر قطر به همراه نخست وزیر این کشور در مراسم بزرگداشت رئیس‌جمهور و وزیر خارجه ایران شرکت کرد. همچنین برای اولین بار بعد از انقلاب، قیس سعید، رئیس‌جمهوری جنجالی تونس به تهران سفر کرد. این اولین سفر یک رئیس‌جمهوری تونس به تهران بعد از انقلاب 57 است. در کنار قیس سعید، رئیس‌جمهور تونس و سردار بردی‌محمداف و امامعلی رحمان،‌ روسای جمهوری ترکمنستان و تاجیکستان بلندپایه‌ترین مقامات خارجی بودند که برای شرکت در مراسم ادای احترام و تشییع ابراهیم رئیسی و همراهانش به ایران سفر کردند.

حسین عرنوس، محمد شیاع سودانی، شهباز شریف، نیکول پاشینیان و ایراکلی کوباخیدزه، به ترتیب نخست وزیران سوریه،‌ عراق، پاکستان،‌ ارمنستان و گرجستان هم در این مراسم حضور داشتند.

افزون بر این، با اینکه روابط دیپلماتیک ایران و بحرین قطع و سفارتخانه‌های دو کشور در پایتخت‌های یکدیگر تعطیل است؛ وزیر خارجه بحرین (عبداللطیف الزیانی) برای تسلیت گویی به تهران آمد. این نخستین سفر یک وزیر خارجه بحرین به تهران بعد از 13 سال است. به گفته ناظران این سفر جدید می‌تواند نشانه‌ای از تلاش برای برقراری روابط دو کشور به‌شمارآید قبل از سفر، پادشاه و ولیعهد بحرین هم با وجود نبود روابط، درگذشت رئیسی و حسین امیرعبداللهیان را تسلیت گفته بودند.

کشور دیگری که واکنش آن را در قبال ایران می‌توان پالس مثبت در دیپلماسی ارزیابی کرد؛ عربستان سعودی است که برای تسلیت درگذشت سید ابراهیم رئیسی هیاتی را به ریاست فرستاده ویژه و با حضور وزیر امور خارجه ارسال کرد. این در حالی است که ایران در دو نوبت به هنگام درگذشت دو پادشاه اخیر سعودی یعنی ملک فهد و ملک عبدالله به اعزام وزیر خارجه (صالحی و ظریف) اکتفا کرد. در نتیجه می‌توان گفت عربستان سعودی فراتر از پاسخ متقابل واکنش نشان داده است.ایران و عربستان سعودی بعد از 7 سال قطع روابط در اسفند 1401 ، توافق برای ازسرگیری روابط را اعلام کردند. این اتفاق با میانجی‌گری چین رخ داد.

امارات و کویت نیز برای مراسم رئیسی وزیر خارجه خود را اعزام کردند. این پاسخ متقابل بود چرا که ایران هم به هنگام درگذشت رئیس دولت امارات و دو امیر کویت به اعزام وزیر خارجه اقدام کرد. از قطر هم شیخ تمیم امیر کشور آمد که نشانه‌ای از سطح بالای روابط میان تهران - دوحه است.

از طرف دولت طالبان / امارت اسلامی افغانستان، معاون نخست وزیر (ملاغنی برادر) و وزیر خارجه (امیرخان متقی) در مراسم رئیسی شرکت کردند.

دوستان غایب از نظر!

بخشی از قاعده حضور مقامات خارجی در مراسم تسلیت‌گویی کشورهای دیگر، ناشی از پاسخ متقابل و متناسب است. یعنی کشورها در حالت عادی، دیدارهای دریافتی را پس می‌دهند. نکته مهمتر اینکه به صورت کلی کیفیت و کمیت حضور هیأت‌های خارجی می‌تواند شاخصی از وضعیت کشور در نظام بین‌الملل و میزان مقبولیت آن در نظر گرفته شود.

کسانی چون ولادیمیر پوتین، بشار اسد و رجب طیب اردوغان نیز غایب این مراسم بودند.

برخی رسانه‌ها خبر از حضور روسای‌جمهور روسیه، ترکیه و سوریه به ایران داده‌ بودند؛ اما به رغم آنکه معمولا ایران در بالاترین سطح دیپلماتیک در مراسم خاکسپاری سران کشورهای دوست و متحد حاضر می‌شود؛ از دوستان بسیار نزدیک ایران همچون پوتین و اسد در مراسم خبری نبود.

برای مثال هنگام مرگ حافظ اسد، رئیس جمهوری سوریه در سال 79 از ایران در سطح رئیس جمهوری (سید محمد خاتمی) در برنامه تسلیت گویی مشارکت داشت اما سوریه در مراسم مرحوم رئیسی به ارسال نخست‌وزیر اکتفا کرد و شخص بشار اسد رئیس جمهوری سوریه نیامد. این در حالی است که ایران و سوریه در منطقه، نزدیک‌ترین روابط را با یکدیگر دارند.

چنین شرایطی در مورد جمهوری آذربایجان هم صدق می‌کند و الهام علی‌اف، رئیس جمهوری آذربایجان، آخرین مقام عالی یک کشور خارجی که ساعتی پیش از مرگ ابراهیم رئیسی با او دیدار کرده بود هم به تهران نیامد و معاون رئیس‌جمهور و وزیر خارجه جمهوری آذربایجان در این مراسم حاضر شدند.

از سوی دیگر با اینکه به هنگام درگذشت رئیس جمهوری ونزوئلا (چاوز) محمود احمدی نژاد، رئیس جمهوری به این کشور سفر و در مراسم او حاضر شد اما در حادثه مشابه نه تنها «نیکلاس مادور» رئیس‌جمهوری ونزوئلا به تهران نیامد، بلکه خبری از معاون رئیس جمهوری یا وزیر خارجه هم نشد.

شی جین پینگ، رئیس جمهور چین هم در مراسم ادای احترام به ابراهیم رئیسی حضور نداشت. ژانگ گوئوکینگ، یکی از معاونان نخست‌وزیر چین نماینده این کشور در مراسم بود.

همچنین در این مراسم، نماینده‌ای از طرف دولت فلسطین (تشکیلات خودگردان) دیده نشد. تنها محمود عباس با صدور بیانیه‌ای، ضمن تسلیت درگذشت رئیسی، با دولت و مردم ایران ابراز همدردی کرد. در مقابل، از حماس دو هیات حضور داشتند. هیات نخست به رهبری اسماعیل هنیه رئیس دفترسیاسی حماس (رهبر حماس در خارج از غزه) و هیات دوم به رهبری خلیل الحیه از سران سیاسی حماس. همچنین رهبران گروه‌های فلسطینی از جمله جنبش خلق برای آزادی فلسطین نیز به این مراسم آمدند.

90 هیات خارجی در تهران

به نوشته سایت ریاست جمهوری، 90 هیات خارجی برای اعلام تسلیت ، به تهران سفر کردند و در مراسم رسمی ادای احترام به پیکر رئیسی و همراهان، شرکت کردند.

سایت ریاست جمهوری، شرکت کنندگان را اینگونه اعلام کرد: امیر قطر، رهبر ملی ترکمنستان، روسای جمهور تونس و تاجیکستان، نخست وزیران عراق، پاکستان، ارمنستان، گرجستان، آذربایجان و سوریه، روسای مجالس لبنان، الجزایر، قزاقستان، مالی، اتیوپی، رئیس مجلس دومای روسیه و روسای مجلس قانون‌گذاری و مجلس عالی ازبکستان، روسای مجالس قبلی و فعلی عراق و جمعی از نمایندگان مجلس عراق، معاونین روسای جمهور ترکیه و هند و معاونین نخست وزیران قرقیزستان، ارمنستان، چین، افغانستان و صربستان و نماینده ویژه امپراطور ژاپن از جمله مقامات ارشدی هستند که با حضور در محل سالن اجلاس سران تهران و عرض تسلیت به سرپرست ریاست جمهوری، به مقام شهید دکتر سید ابراهیم رئیسی و یاران شهیدش ادای احترام کردند.

همچنین وزرای امور خارجه لبنان، بحرین، مصر، تونس، کویت، ازبکستان، تاجیکستان، بلاروس، ارمنستان، آذربایجان، سریلانکا، افغانستان، پاکستان، ونزوئلا، امارات و ترکیه، دستیار ویژه پادشاه و وزیر امور خارجه عربستان، فرستاده ویژه اردن، اسماعیل هنیه رئیس و جمعی از اعضای دفتر سیاسی جنبش حماس، قائم مقام دبیر کل حزب‌الله لبنان شیخ نعیم قاسم، رئیس و جمعی از اعضای جنبش حشد‌الشعبی عراق، وزیر مدیریت منطقه‌ای و زیرساخت ارمنستان، فرستاده ویژه دولت مالزی، فرستاده ویژه دولت سریلانکا، وزیر بازرگانی پاکستان، وزیر کشور پاکستان، وزیر اطلاع‌رسانی و تبلیغات پاکستان، وزیر فرهنگ و میراث ملی پاکستان، عضو کابینه صربستان، وزیر مشاور ریاست جمهوری نیکاراگوئه، وزیر شهرسازی دولت‌های محلی و خدمات عمومی مالدیو به عنوان فرستاده ویژه رئیس جمهور، وزیر اوقاف و امور دینی عمان به عنوان فرستاده ویژه سلطان، وزیر مشاور صربستان، وزیر صنعت عراق و وزیر مشاور امارات نیز از دیگر مقامات خارجی حاضر در این مراسم بودند که به مقام والای رئیس جمهور شهید کشورمان ادای احترام کردند.

نائب رئیس مجلس اعلای شیعیان لبنان، 3 نفر از نمایندگان پارلمان آذربایجان، نمایندگان پارلمان ترکیه از احزاب سعادت و وطن، رئیس و نایب رئیس مجلس اعلای اسلامی اتیوپی، دبیرکل سازمان همکاری‌‌های اسلامی و دبیرکل کنفرانس تعامل و اعتمادسازی در آسیا (سیکا)، رئیس حکومت اقلیم کردستان عراق، سخنگو و رئیس هیئت مذاکره کننده دولت نجات ملی یمن، جانشین دبیرکل جنبش جهاد اسلامی، دبیر جبهه مردمی فلسطین و فرستاده ویژه سنگاپور نیز ضمن عرض تسلیت به سرپرست ریاست جمهوری، به مقام شهید دکتر رئیسی و همراهانش ادای احترام کرده و یاد آنان را گرامی داشتند.

«سیگنال‌های مثبت» میان ایران و کشورهای عرب خلیج فارس

انور قرقاش، مشاور دیپلماتیک رئیس دولت امارات متحده عربی، از آن‌چه «سیگنال‌های مثبت» میان ایران و کشورهای عرب خلیج فارس خواند، سخن گفت.

او روز جمعه ۴ خرداد در پستی در شبکه اجتماعی ایکس (توئیتر سابق) نوشت: «سیگنال‌‌های مثبت میان کشورهای خلیج [فارس] و ایران، نشان از تمایل مشترک برای توسعه روابط و کاهش تنش‌ها در منطقه دارد.»

این مقام اماراتی این سیگنال‌ها را حضور گسترده مسئولان کشورهای حاشیه خلیج فارس در تشییع جنازه ابراهیم رئیسی و «ابراز نظرهای سازنده دو جانبه درباره سیاست‌های حسن همجواری» ذکر کرد.

مشاور دیپلماتیک رئیس دولت امارات متحده عربی افزود: «فرصتی که می‌تواند تاریخی باشد و باید با استفاده از آن برای خدمت به ثبات و شکوفایی منطقه پیش رفت».

از عادی‌سازی روابط با ایران حمایت می‌کنیم

از سوی دیگر، همزمان با اینکه وزیر خارجه بحرین (عبداللطیف الزیانی) با وجود قطع روابط برای تسلیت گویی به تهران آمد. پادشاه بحرین در دیدار با ولادیمیر پوتین، رئیس فدراسیون روسیه در مسکو گفت که کشورش از عادی‌سازی روابط با ایران حمایت می‌کند.

شیخ حمد بن عیسی آل خلیفه که در سفری رسمی به مسکو سفر کرده است، افزود: مشکلاتی با ایران داشتیم، اما هم اکنون مشکلات میان دو کشور، از میان رفته‌اند و دلیلی برای تاخیر در برقراری روابط عادی میان دو طرف نیست.

پادشاه بحرین تصریح کرد: خواهان دوستی ایران برای اهل بحرین هستیم. اهالی بحرین با ایران تاریخ دارند و سفرهایی به این کشور وجود دارد. تلاش است زندگی و توسعه و تجارت به صورت مثبت گسترش یابد.

وی افزود: به صورت کلی ما به حسن همجواری با همسایگان‌مان فکر می کنیم و آنها هم بدون تردید، چنین هستند. تلاش می‌کنیم میان ما و آنها روابط طبیعی دیپلماتیک تجاری فرهنگی وجود داشته باشد. شک و تردیدی در حمایت حضرتعالی از این موضوع نیست. این موضوع از سوی اهل بحرین و از طرف شخص من مورد استقبال است.

ضرورت تأمل بیشتر دستگاه دیپلماسی در روابط با دوستان مدعی

به صورت کلی کیفیت و کمیت حضور هیأت‌های خارجی در مراسم بزرگداشت مقامات هر کشور می‌تواند شاخصی از وضعیت آن کشور در نظام بین‌الملل و تعیین‌کننده سطح روابط و دوستی‌‌ آن با دیگر کشورها در نظر گرفته شود.

به هر حال مراسم تشییع و تدفین ابراهیم رئیسی، هشتمین رئیس دولت در جمهوری اسلامی در حالی پایان یافت که هیچ کدام از سران کشورهای مدعی دوستی نزدیک با ایران در این مراسم شرکت نکردند. عدم حضور سران کشورهای عضو اتحادیه اروپا در این مراسم نکته‌ای نبود که تعجب ناظران را برانگیزد، اما غیبت پوتین، بشار اسد و مادورو؛ می‌تواند برای دستگاه دیپلماسی کشور محل تأمل باشد. در این میان اما نکته مهمتر پالس کشورهای عرب منطقه برای برقراری روابط نزدیک‌تر با ایران است.