محبوبه ولی:«تلفنی به (آقای ولایتی) وزیر امور خارجه گفتم می‌توانند برای عبور رزمندگان افغانی به آذربایجان اقدام کنند. دو طرف خواسته‌اند، سلاح و مهمات بدهند و برای حفاظت سایت سد خداآفرین در آذربایجان در مقابل ارامنه اقدام کنند. آقای فروزنده، (وزیر دفاع)، اطلاع داد که معامله 30 میلیون دلاری سلاح و مهمات با آذری‌ها انجام شده‌ است»؛ این بخشی از خاطرات هاشمی رفسنجانی از کمک‌های ایران به آذربایجان در جنگ قره‌باغ است.

ایران اوایل دهه هفتاد در مناقشه دیرینه باکو و ایروان در قره‌باغ مداخله موثر نظامی داشت؛ از ارسال تسلیحات گرفته تا اعزام فرماندهان سپاه پاسداران به آذربایجان به منظور تعلیم نظامیان.

در جنگ دوم قره‌باغ اما ایران کاملا منفعلانه عمل کرد و علی‌رغم تهدید جدی علیه منافع اقتصادی و مرزهایش، نتوانست نقش موثری در آن بازی کند. جنگ با پدرخواندگی پوتین در میزی که علی‌اف و پاشینیان دو طرف آن بودند و اردوغان پشت پرده آن را هدایت می‌کرد، علی‌الظاهر پایان یافت و با صلح‌نامه‌ای که پوتین قرائت کرد، مقرر شد تا روسیه حافظ منافع دو طرف در منطقه باشد. اکنون پس از سه سال، مسئله قفقاز نه تنها حل نشده بلکه پیچیدگی‌های تازه‌ای پیدا کرده است. علی‌اف و اردوغان در این مدت به دنبال تکمیل نقشه خود برای دست‌اندازی‌های تازه بر ارمنستان بودند. این روزها تحرکات نیروهای آذربایجانی در اطراف قره‌باغ و رصد هواپیماهای آذربایجانی که گفته می‌شود در حال جابه‌جایی سلاح از تل‌آویو به باکو هستند، سایه بروز قریب‌الوقوع جنگ سوم قره‌باغ را بر سر منطقه انداخته است.

غرب وارد می‌شود

در سوی دیگر پاشینیان پس از شکست در برابر علی‌اف با اعتراضات شدید داخلی و بحران‌های متعدد سیاسی و اقتصادی مواجه شده که در پی آن از روسیه قطع امید کرده و دست به دامان آمریکا شده است.

یوری لیامین، کارشناس نظامی روسی با اشاره به مسأله قفقاز می‌گوید: پاشینیان بسیار فعالانه در تلاش است تا میانجیگران غربی را جذب کند و بعید است آنها مداخله ایران را بپذیرند. بنابراین رهبران ارمنستان باید انتخاب کنند: کمک ایران در اینجا و اکنون یا تضمین شفاهی غرب

پاشینیان علی‌رغم وابستگی شدید کشورش به روسیه، مشخصا از نیروهای حافظ منافع روسی انتقاد کرده و با اشاره تلویحی به مسکو، گره زدن مسائل امنیتی به کشور دیگر را اشتباه خوانده است.

همزمان با فاصله گرفتن ایروان از روسیه، مقامات ارمنستان خبر از برگزاری رزمایش‌های مشترک نظامی با نیروهای آمریکایی تحت عنوان «شریک عقاب 2023» می‌دهند و تاکید می‌کنند که هدف این مانورها، افزایش سطح همکاری بین نیروهای ارمنستان و آمریکا در ماموریت‌های بین‌المللی حفظ صلح است.

ماجرا زمانی پیچیده‌تر می‌شود که زمزمه پیوستن ایروان به ناتو نیز بلند می‌شود. «گونتر فلینگر»، رئیس کمیته اروپایی گسترش ناتو هفته گذشته اعلام کرد که از دولت ارمنستان خواسته تا به ناتو بپیوندد.

گرچه دولت پاشینیان چنین ادعایی را تکذیب و عنوان کرد که چنین درخواستی از آن نشده است، اما طرح این موضوع به معنای ورود جدی‌تر اروپا به پرونده‌ای شبیه به پرونده اوکراین است؛ ارمنستان حالا شرایطی بسیار شبیه به اوکراین دارد؛ مانند اوکراین یکی از کشورهای کوچکی است که از روسیه جدا شده، به واسطه عدم حمایت روسیه اکنون از مسکو دلگیر است و به سوی غرب متمایل شده و موضوع پیوستنش به ناتو نیز که برای مسکو حکم کابوس را دارد، مطرح می‌شود.

خط قرمز ایران

ورود اروپا و آمریکا به این ماجرا بیش از هر چیز با انگیزه‌های سیاسی همراه و به منظور تحت فشار گذاشتن مسکو است. برای ایران اما مسئله بر سر مرزهایش، روابط تجاری‌اش با اروپا و دنیای غرب، امنیت ملی، موضوع حساسی چون پان‌ترک‌ها و قرابت شدید جمهوری آذربایجان با اسرائیل است؛ همگی اینها پرونده قره‌باغ و قفقاز را برای ایران بسیار مهمتر از آنچه که برای غرب هست، می‌کند.

ارمنستان، کوچکترین و آرام‌ترین همسایه ایران، برای ایران دریچه‌ای است که به سوی غرب باز می‌شود. سیویک، جنوبی‌ترین استان ارمنستان که با ایران هم‌مرز است و گذرگاه زنگزور آن نیز راه ارتباط زمینی ایران با اروپاست. از نقشه‌های علی‌اف و اردوغان چنین برمی‌آید که آنها قصد دارند استان سیویک ارمنستان را به اشغال باکو درآورده و دسترسی به گذرگاه زنگزور را نیز قطع کنند.

سرلشکر محمد باقری دیروز در حالی به همراه یک هیأت نظامی راهی باکو شد که بسیاری از تحلیلگران معتقدند با اقدام آذربایجان برای تغییر در مرزهای بین‌المللی قفقاز، ایران خویشتنداری و سیاست بی‌طرفانه خود را کنار گذاشته و دست به مداخله نظامی خواهد زد

با این وصف به نظر می‌رسد این بار ایران قصد ندارد مانند جنگ قره‌باغ دوم صرفا نظاره‌گر آنچه در مرزهایش می‌گذرد باشد، بلکه همچون اولین جنگ قره‌باغ سعی در نقش‌آفرینی مستقیم دارد و چه‌بسا این نقش‌آفرینی به مداخله نظامی بینجامد؛ با این تفاوت که این بار بر خلاف دهه هفتاد ایران در سمت ایروان خواهد ایستاد.

ابراهیم رئیسی، روز شنبه در در پاسخ به تماس نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان در واکنش به گزارش وی از آخرین تحولات منطقه قفقاز، ضمن مخالفتش با هرگونه تغییر در مرزهای تاریخی منطقه، به صراحت اعلام کرد که جمهوری اسلامی ایران به عنوان همسایه‌ای قدرتمند برای ایفای نقش موثر در جلوگیری از درگیری جدید و هرگونه تغییر در ژئوپلتیک منطقه آماده است.

سفر رئیس ستاد کل نیروهای مسلح به باکو بخشی از این آمادگی است. سرلشکر محمد باقری دیروز در حالی به همراه یک هیأت نظامی راهی باکو شد که بسیاری از تحلیلگران معتقدند موضع ایران در خصوص مناقشه باکو- ایروان به قدری جدی است که اگر آذربایجان قصد تغییر ژئوپلیتک در منطقه قفقاز و تغییر مرزهای بین‌المللی را داشته باشد، ایران خویشتنداری و سیاست بی‌طرفانه خود را کنار گذاشته و دست به مداخله نظامی خواهد زد.

پاشینیان باید انتخاب کند

در این میان ورود آمریکا و اروپا به پرونده و تمایل پاشینیان به سوی غرب این سوال را ایجاد می‌کند که ایران، اروپا و آمریکا در مسئله قره‌باغ هم‌پیمان یکدیگر خواهند بود و همگی در برابر موضع روسیه خواهند ایستاد یا اینکه اختلافات همیشگی مانع از هم‌پیمانی آنها شده و رویارویی جدیدی شکل خواهد گرفت؟ دیگر آنکه پاشینیان در این میان امید به غرب خواهد بست یا ایران؟

محمد جمشیدی، معاون سیاسی دفتر رئیس‌جمهور دو روز پیش پس از تماس تلفنی رئیسی و پاشینیان به همین موضوع اشاره کرد و نوشت که رئیسی در گفت‌وگوی خود با رئیس‌جمهور ارمنستان تاکید کرده که «غیر از فرمت ۳+۳، همکاری با هر بیگانه، اجرای رزمایش با آن‌ها و سفر‌های مشکوک فقط اوضاع را پیچیده می‌کند.»

یوری لیامین، کارشناس نظامی روسی در این باره به سایت رگنیوم روسیه گفته است: «پاشینیان بسیار فعالانه در تلاش است تا میانجیگران غربی را جذب کند و بعید است آنها مداخله ایران را بپذیرند. بنابراین رهبران ارمنستان باید انتخاب کنند: کمک ایران در اینجا و اکنون یا تضمین شفاهی غرب.»

به گزارش «دیپلماسی ایرانی» او معتقد است: « ایران می‌تواند بدون مداخله مستقیم و درگیری «روی زمین» با استفاده از زرادخانه موشکی و هوایی خود عمل کند و بسیار تردید دارم که باکو به خاطر سیونیک وارد درگیری نظامی آشکار با ایران شود. اما اینکه رهبران ارمنستان از ایران درخواست ورود نیروهای ایرانی را می‌کنند یا خیر، هنوز یک سوال بزرگ است.»

در عین حال آذربایجان در جنگ دوم قره‌باغ پشت‌گرم به حمایت تسلیحاتی اسرائیل بود و اکنون نیز کماکان حمایت نظامی تل‌‌‌آویو و آنکارا را دارد. یوری لیامین اما در این باره به رگنیوم گفته است: «آذربایجان البته می‌تواند به کمک موشک‌ها و پهپادهای موجود نیز اقداماتی انجام دهد، اما توان حمله ایران به‌ طور غیر قابل مقایسه‌ای بیشتر است.»

با تمام اینها، ایران در حال حاضر عزم جنگ ندارد و تلاش‌ها بر حل و فصل مسئله با دیپلماسی و قدرت‌نمایی رزمایش‌ها است. باید منتظر ماند و دید که این تلاش‌ها نتیجه خواهد داد یا اینکه شعله جنگ تازه‌ای درخواهد گرفت که ایران نیز ناگزیر به مداخله نظامی خواهد کرد.