مقصر «عمامه‌پرانی» کیست؟
هادی سروش: تشکر می‌کنم که چنین فضایی آماده شد تا در رابطه با لباس روحانیت و چالش‌ها و آسیب‌هایی که به وجود آمده با هم گفت‌وگویی داشته باشیم.
روزنو :
انصاف نیوز: در این روزها و همزمان با بالا گرفتن التهابات در جامعه ویدئوهایی با عنوان «عمامه‌پرانی» در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده که در آن برخی افراد معترض به روحانیون اعتراض کرده و به لباس آنان «بی احترامی» می‌کنند. «دلایل و ریشه‌های این رخداد چیست؟ و باید چه مواجهه‌ای با چنین رفتاری داشت؟» پرسش‌هایی است که از یک استاد حوزه علمیه قم پرسیده شده است.
متن کامل گفت‌وگوی انصاف نیوز با حجت الاسلام هادی سروش را می‌توانید در ادامه بخوانید:
هادی سروش: تشکر می‌کنم که چنین فضایی آماده شد تا در رابطه با لباس روحانیت و چالش‌ها و آسیب‌هایی که به وجود آمده با هم گفت‌وگویی داشته باشیم.
در رابطه با این سوال که سابقه و آغاز لباس روحانیت کجاست، آنچه که در تاریخ می‌توان یافت این است که از قرن دوم یا سوم به بعد این لباس برای کسانی که دانش علوم دینی را فرا گرفته بودند قرار داده شد. مانند اقشار دیگری که لباس خاصی دارند مثل نظامیان.
انصاف نیوز – معنای این که «لباس روحانیون لباس پیامبر است» چیست؟
هادی سروش: اینکه در زمان پیامبر روحانیت با چنین لباسی معروف باشند چنین چیزی در تاریخ نداریم. و اگر هم به لباس روحانیت «لباس پیامبر» می‌گویند به آن معنا نیست که پیامبر چنین لباسی را با این دوخت و دوز می‌پوشیدند. لباس پیامبر البته پیراهن عربی، عبا و عمامه بوده و دیگران هم در مناسک دینی از عبا استفاده می‌کردند. حتی گذاشتن عمامه و پوشیدن عبا در روایات در حالت نماز استحباب شرعی دارد. اما تدریجا عالمان دین به این لباس سنتی که در زمان پیامبر مشهور بوده پایبند شدند و اقشار دیگر جامعه لباس‌های متفاوتی را پوشیدند و این لباس برای روحانیت به صورت تدریجی جا افتاد و نشانه‌ای از فرهنگ دینی و نشانه‌ای از حضور و حیات اندیشه‌ی حوزه‌های شیعی در جامعه قرار گرفت. از همین جاست که به این لباس می‌گویند «لباس پیامبر». به این معنا که ارتباط با اهداف و اندیشه ها و خواسته های نبوت و امامت دارند.
استاد بزرگوارمان علامه حسن زاده آملی می‌فرمودند که این لباس آرم نبوت است. یعنی ما اگر بخواهیم شکل و آرمی در جامعه داشته باشیم که ما را به آن شخصیتی که در مقام نبوت قرار گرفت هدایت و رهسپار کند این لباس روحانیت است و از همین جاست که این لباس مورد علاقه روحانیون قرار دارد و هم مورد علاقه کسانی که ارتباط دینی در وجود آنان با پیامبر و ائمه شکل گرفته است. طبیعتا به این لباس و نه به افراد نگاه ویژه‌ای می‌کنند. مرحوم استاد مطهری (رضوان الله علیه) در آثار و گفتارشان این جمله است که من در تمام عمرم یک افتخار بیشتر ندارم و آن هم همین عبا و عمامه است. پس معلوم می شود این لباس نه به خاطر دوخت و دوز و پارچه و شکل آن بلکه به خاطر ارتباطی که این لباس با مرکز دین، یعنی پیامبر برقرار می‌کند نمادی از اوست و آرمی از آن حقایقی است که در نبوت شکل گرفته تابلویی به سمت اوست از این جهت مشهور شد به «لباس پیامبر».
انصاف نیوز – آیا این لباس حرمت خاصی دارد؟
هادی سروش: در رابطه با قداست و حرمت این لباس می‌توانم عرض کنم که بر اساس آنچه که در سوال قبلی مطرح شد که این لباس آرم و نشانه و تابلویی به سمت پیامبر است. از این رهگذر دارای تقدس و حرمت قرار می‌گیرد و اولین طیف و صنفی که به حرمت و قداستی که این لباس دارد توجه دارند و باید داشته باشند کسانی هستند که در این جامه در جامعه ظهور پیدا می‌کنند. به هر جهت این لباس از آنجا که منتسب به پیامبر و اهل بیت است، منتسب به معنای نماد وگرنه عرض کردم که آنها لباس‌شان مانند آحاد جامعه بود البته عمامه و عبا بود و دیگران از این کسوت بیرون آمدند و این کسوت برای روحانیت مشهور شد، قداست دارد. جایگاهی که می‌تواند این حرمت را حفظ کند خود اشخاص و افرادی هستند که در این کسوت در می‌آیند.
انصاف نیوز – آیا واقعا خطای یک شخص روحانی به پای لباس روحانیت و اسلام است؟
هادی سروش: استاد آیت الله جوادی آملی می‌فرمودند که لباس روحانیت مسیر اهل بیت است و این لباس بسیار مقدس است. لباس روحانیت برای همیشه هست و خاتمه‌ای ندارد و طلاب باید حرمت آن را داشته باشند. ببینید در این جمله، حضرت استاد لباس روحانیت را در مسیر انبیا قرار گرفتن معرفی و به همین دلیل آن را مقدس معرفی می‌کنند. و به همین دلیل که مقدس است اولین کسی که باید حرمت آن را حفظ کند خود کسانی است که در این لباس قرار گرفتند و حرمت این لباس را تثبیت می‌کند و اولین کسانی که حرمت لباس را باید حفظ کنند علما و فضلا و روحانیون هستند که در این کسوت قرار گرفتند. کسی این حرمت را محافظت نکند و این حرمت را حفظ نکند طبیعتا این حرمت شکنی به پای روحانیت تمام خواهد شد.
اشتباه افرادی که در این لباس هستند محدود به خودشان نیست و این اشتباه به اساس روحانیت برمی‌گردد. روایت زیبایی است که امام صادق (علیه السلام) به یکی از شاگردان‌شان فرمودند که کار خوب از هر کسی خوب است اما از شما خوب‌تر، به جهت نسبتی که با ما دارید؛ کار بد هم از هر کسی بد است اما از شما بدتر. «إِنَّ الْحَسَنَ مِنْ كُلِّ أَحَدٍ حَسَنٌ وَ إِنَّهُ مِنْكَ أَحْسَنُ لِمَكَانِكَ مِنَّا وَ إِنَّ الْقَبِيحَ مِنْ كُلِّ أَحَدٍ قَبِيحٌ وَ إِنَّهُ مِنْكَ أَقْبَحُ». این نکته‌ی مهمی است، کسانی که ارتباطی با اهل بیت و پیامبر برقرار می‌کنند و بالاتر که لباس روحانیت است مکانتشان جایگاه ویژه ای است.
انصاف نیوز – در این روزها برخوردهای بدی با لباس روحانیت می‌شود؛ آیا این برخوردها سابقه دارد؟
هادی سروش: در برابر حرمت شکنی در مورد این لباس در میان ملت‌ها سابقه‌ی چندانی در تاریخ نمی‌بینیم و بیشتر حاکمیت‌ها بودند که با لباس روحانیت مخالفت می‌کردند و در عصر ما پهلوی اول (رضا خان) برخورد و مقابله‌ای که با لباس روحانیت داشت کاملا در تاریخ به صورت گویا بیان شده است. همانطور که اقدام به کشف حجاب زنان کرد، اجازه‌ی پوشیدن لباس روحانیت را به افرادی که در این کسوت بودند نمی‌دادند. در شهرها کسی توان و جرات حضور با لباس روحانیت را نداشت. در حوزه علمیه قم هم که مرکز روحانیت بود طلبه‌ها در دوران پهلوی اول بعضی‌هایشان در روزها به باغ‌های اطراف شهر می‌رفتند و شب‌ها به مدرسه برمی‌گشتند و بعضی خودشان را در روزها در حجره‌ای حبس می‌کردند. پدربزرگ ما، مرحوم آیت‌الله انصاری محلاتی، نقل می‌کردند در زمان شیخ عبدالکریم حائری یک روز صبح زود از مدرسه فیضیه آمدم بیرون که تا ماموران نیامدند زود برگردم اما تا بیرون آمدم یک ماموری پشت در ایستاده و نتوانستم بیرون بیایم و تا غروب ایستاد و من هم تا غروب در حجره حبس شده بودم.
اینها برخوردهایی است که نسبت به این لباس شده اما تفاوتی که ما امروز می‌بینیم این است که این ناراحتی در میان بخشی از جامعه شکل گرفته و ما نمی‌توانیم این را منکر شویم. واقعا بخشی از جامعه و بخشی از مردم نگاه خوبی به این لباس نمی‌کنند و اگر برخورد فیزیکی یا برخورد گفتاری نکنند اما با دید و نگاهشان به کسانی که در این لباس هستند برخوردهایی دارند. و حتی کسانی که به عنوان ناظر هستند کاملا می‌بینند که افراد با چه نگاه گاهی غضب‌آلود و گاهی با نگاهی به معنای اینکه انتظار ما را برآورده نکردید به لباس روحانیت نگاه می‌کنند. و این به هر جهت چالش بزرگی است که ما آن را نمی‌توانیم از آن عبور کنیم.
در این روزها رخداد تاسف‌باری شنیده می‌شود که بعضی افراد که دارای سن و سالی هم نیستند به افرادی که در لباس روحانیت هستند و به لباس آنها تعدی می‌کنند. همانطور که رفتار غیر صادقانه و غیر قابل دفاع از بعضی از روحانیت دیده‌ایم و آن رفتار را محکوم می‌کنیم و مورد قبول ما نیست. چنین رفتارهای پر خشونت، حریم‌شکنانه و غیر مودبانه اصلا مورد تایید نمی‌تواند قرار بگیرد. اینکه انسان شخصی را نمی‌شناسد و به صرف اینکه لباسی را بر تن دارد که بر فرض یک شخص منفی هم همین جامه را پوشیده نمی‌توانیم صرفاً به دلیل اشتراک در لباس به یک انسان تعدی و حریم شخصی او وارد شویم. اهانت به افراد نشانه‌ای از زبونی و دون بودن اهانت‌کننده است.
اخلاق، ادب و عقل رفتار تعدی‌گرانه به حریم افراد و تعدی به لباس یک شخص آن هم در معرض دید عموم را به هیچ عنوان تجویز نمی‌کند. و چنین رفتاری از یک انسان شایسته به هیچ عنوان قابل قبول نیست. اگر نسبت به یک صنف سخن منطقی و نقدی داریم باید آن نقد و سخن منطقی را ارائه کنیم. تعدی و دست درازی به حریم شخصی افراد و لباس آنها در هر آئین و نگاهی مذموم و مردود است.
انصاف نیوز – آسیب‌های امروز این لباس چیست؟
هادی سروش: اینکه واقعا عامل این نگاه غضب‌آلود و این نگاه که در آن یک نوع برخورد وجود دارد عاملش چیست خیلی پیچیده نیست. مردم از روحانیت توقع دینداری دارند، اگر در این قشر افرادی به دینداری و دینی که خودشان می گویند پایبند نبودند نگاه‌ها به این لباس عوض می‌شود. مردم از روحانیت توقع فریاد کشیدن در برابر ظلم‌ها و تباهی‌ها و ناراحتی‌ها دارند. اگر چنین فریادی از کسانی که با این لباس در جامعه عبور و مرور دارند نشنوند طبیعتا نگاهشان به این لباس عوض می‌شود. مردم توقع دارند که این لباس و کسانی که در این لباس هستند اگر مسئولیتی قبول کردند به مسئولیت خودشان پایبند باشند و پاسخگو باشند. اگر پاسخگویی نبینند باز هم فریادشان نسبت به این لباس بلند خواهد شد چه در بخش دینی، چه در بخش اجتماعی و چه در بخش اقتصادی. اینها مواردی است که می تواند به جایگاه لباس روحانیت آسیب بزند.
آسیبی هم که امروز ما در میان جامعه نسبت به این لباس می‌بینیم باید واقعا کارشناسی و آسیب‌شناسی شود. باید دلسوزانی بیایند این آسیب‌ها را مرتفع کنند. این که یک شخصی با عمامه و عبا در تریبون رسمی خدای ناخواسته خلاف و دروغ بگوید را مردم تحمل نمی‌کنند و نگاهشان به این لباس تغییر خواهد کرد. اگر کسی در این لباس قدرت سیاسی پیدا کند و پاسخگو نباشد باعث بدنامی این لباس می‌شود. اگر کسی در این لباس وقتی شروع به سخن می‌کند در سخنرانی‌اش دارای گفتارهای خلاف ادب و خشونت و نظایر این گفتارهای غیراخلاقی باشد، آن هم از تریبون‌هایی که به گوش همه می‌رسد و مخصوصا امروز در فضای مجازی به همه منتقل می‌شود. اینها مواردی است که باعث می‌شود نگاه جامعه به این لباس تغییر کند و نگاه مثبتی به این لباس نباشد.
انصاف نیوز – راهکارهای رفع این آسیب‌ها چیست؟
هادی سروش: اجازه دهید که به عنوان مقدمه عرض کنم مردم علاقه‌مند به روحانیت واقعی هستند. ممکن است امروز توقعات‌شان انجام نشده یا بالعکس انجام شد و ناراحت هستند اما نگاهشان به این لباس و به روحانیت نگاه مثبتی است. یکی از اساتید دانشگاه و روشنفکران عزیز ما این عبارت را داشت که ما با هر نگاهی که داریم باید بپذیریم که روحانیت یکی از اصلی‌ترین قشرهای جامعه است و سرنوشت ما با آنها گره خورده است. این جمله زیبایی است که این استاد محترم دانشگاه فرمودند. مردم در تشییع جنازه های بزرگان و علمایی که آلوده به خشونت نبودند، آلوده به قدرت گرایی نبودند، آلوده به سیاست بازی نبودند آلوده به تریبون هایی که خشونت و بی ادبی را ترویج می کنند نبودند، مردم به اینها احترام گذاشتند. تشییع جنازه بعضی از این بزرگان واقعا شگفت‌آور است؛ مانند تشییع جنازه مرحوم آیت الله بهجت در قم، علامه حسن زاده آملی در آمل و… اینها که جز بزرگان و مراجع و عالمان و فیلسوفان بودند اما در قشر پایین‌تر از آنها هم می‌بینیم که تشییع جنازه مرحوم آقای فاطمی‌نیا در تهران شگفت‌آور بود. اینها نشان می‌دهد که مردم علاقه‌مندند اما باید این مطلب آسیب‌شناسی شود و این نگاه‌هایی که در جامعه به لباس روحانیت می‌شود و هزاران معنای تلخی دارد باید بررسی شود. به نظرم می‌آید که اگر روحانیت به دینداری مخلصانه و دوری از دنیاگرایی و قدرت‌طلبی بازگشتی داشته باشد حتما تاثیرگذار است و می‌تواند جبران مافات کند.
روحانیت را در دو بخش می‌بینیم؛ یک. روحانیت بیرون از حاکمیت و دو. روحانیت درون حاکمیت.
روحانیت بیرون از حاکمیت از یک گوینده‌ی مذهبی در یک شهر یا شهرستان یا امام جماعتی در یک محلی که اصلا دخالتی در سیاست ندارد تا کسانی که در حوزه‌های علمیه مشغول تحصیل و تدریسند و در مراتب بالایی هم هستند شامل می‌شود. روحانیتی که بیرون از حاکمیت است باید برای بیرون آمدن از این آسیب معاصریت را درک کند و با عصر خودش همراه و هماهنگ شود. با نگه داشتن همه‌ی داشته‌ها و فرهنگ و اندیشه‌ی دینی خودش باید هم‌عصر خودش باشد. جوان امروز را درک کند، خواسته‌های جوان امروز را بیابد و پاسخ مثبت دهد. این را به معاصریت تعبیر می‌کنیم. در بخش اقتصاد، مسائل دینی، اخلاقی، عاطفی، حقوقی (داخلی و بین‌المللی) تقاضا و انتظار مردم از روحانیت معاصریت است. روحانیت باید معاصر با زمان خودش باشد و عقب نماند. اگر عقب باشد نباید انتظار داشته باشیم حرمت برای این لباس همچنان باقی بماند.
نکته‌ی دومی که روحانیت بیرون از حاکمیت باید به آن توجه کند دفاع از مظلوم و فریاد بر آوردن بر سر ظالمان است. این هم مسئولیت عالمان دین است که امیرالمونین در نهج‌البلاغه فرمودند و هم انتظار به‌حق مردم است. مردم نمی‌پسندند که حتی روحانی بیرون از حاکمیت دردهای مردم را ببیند و سکوت پیشه کند و ظلمی را در نقطه‌ای از جامعه و یا جهان ببیند و سکوت کند. این دو خصوصیت را برای برونرفت از این آسیبی که پیدا شده برای روحانیت بیرون از حاکمیت ضروری است.
اما در مورد روحانیت درون حاکمیت مسئله خیلی روشن است. روحانیت درون حاکمیت یا مستقیم قدرت دارد یا روحانیتی است که قدرت را به دیگران داده است. یا خودش در قوای مجریه، مقننه و قضاییه است یا آنانکه در این قوا هستند از فیلتر روحانیت رد شده‌اند. بالاخره شش نفر روحانی در شورای نگهبان حضور دارند که اینها هستند که انتخابات ریاست‌جمهوری، مجلس شورای اسلامی، مجلس خبرگان و … را به‌عنوان فیلتر مدیریت می‌کنند.
روحانیتی که درون حاکمیت است، چه آنان که قدرت دارند، چه آنان که زمینه قدرت را فراهم می‌کنند باید در صورتی که اشتباهی کردند، اشتباه خودشان را بپذیرند. باید در برابر مسئولیتی که دارند پاسخگو باشند. باید اجازه دهند از آنان سوال شود و سوال سوال‌کنندگان را با احترام و منطق پاسخ دهند. این مسئولیت روحانیت درون حاکمیت است که هم اشتباه احتمالی خود را بپذیرند و اگر ناراحتی هست آن ناراحتی را در صورتی که مورد سوال هستند پاسخ دهند. و نکته‌ی دیگر اینکه روحانیت درون حاکمیت به جهت اینکه تریبون مجلس، رسانه، قدرت، نماز جمعه و جماعت و… را دارد باید از هر گونه سخن خلاف ادب، درشت‌گویی، تخریب، تفسیق یا تکفیر افراد واقعا دوری کند. این فاسق‌سازی، دشمن‌سازی، کافرسازی و… اگر از این لباس شنیده شود باعث آسیب جدی به آن خواهد شد. این از مواردی است که برای دور شدن آسیبی که به روحانیت و این لباس وارد شده باید به آن توجه و از آن دوری کنیم که مسئله‌ی بسیار مهمی است.
هادی سروش: به‌عنوان نکته‌ی پایانی سخنی با جوانان و مردم دارم؛ شما نگاه خوبی دارید و این نگاه از آن شماست و نمی‌خواهم بگویم این نگاه را در خود به وجود آورید. این نگاه را شما در وجود خود دارید و آن نگاه این است که همیشه بین افراد مثبت و منفی در یک صنف تفاوت قائل هستید. در میان همه‌ی صنوف، چه کارمندان دولت، چه کسبه، چه صنعتگران و چه روحانیون. بالاخره افرادی از روحانیت در طول تاریخ در نهایت خضوع و خشوع در خدمت شما مردم و جوانان عزیز بودند. در خیرخواهی و هدایت بسیار موفق بوده‌اند و انسان از بزرگترین شهرها تا کوچکترین روستاهای کشور که سفر می‌کنیم می‌بینیم که چنین مردمی هستند که نسبت به روحانیت اصیل ارادت دارند و علاقه‌مندند. چون در این روحانیت خضوع، خشوع، عذرپذیری، قبول اشتباه در وجود چنین روحانیتی می‌بینند. افرادی که در اقلیت هستند و متاسفانه کج‌سلیقه هستند و در انتقال دین بسیار بد عمل می‌کنند و متاسفانه در گفتارشان بی ادبی می‌کنند در قضاوت‌هایشان ظاهرنگر هستند و در برداشت‌شان از دین متحجرانه عمله می‌کنند و خودشان را می‌پذیرند و دیگران را متهم می‌کنند و کسانی را که غیر از آنچه آنها می‌اندیشند فکر می‌کنند متهم به فسق، کفر، ضدیت با انقلاب، در خطر قرار دادن امنیت ملی و… می‌کنند.
اما این بخش و افراد از روحانیت لایه‌ی نازک و افراد کمی هستند. بخش اول که روحانیت خاضع و خاشع نسبت به شما مردم و نسل جوان هستند. بپذیرید که بدنه‌ی حوزه و روحانیت از آنها تشکیل می‌شود. و امیدواریم آنهایی هم که در بخش دوم قرار دارند و باعث بدنامی روحانیت و ناراحتی مردم شده‌اند ان‌شاءالله به خود بیایند و باید هم به خود آیند.
یک زمانی استاد ما حضرت علامه حسن‌زاده آملی می‌فرمودند که من با فردی مواجه شدم که در خیابان سیگار می‌کشید و مودبانه رفتار نمی‌کرد و بعد سر درس گلایه کردند که لباس روحانیت که این آقا پوشیده مال او نیست و دیگران هم پوشیده‌اند و وقتی او رفتار غیر مودبانه داشته باشد به دیگران هم سرایت می‌کند و تعبیرشان این بود که اگر او غیر مودبانه در جامعه حضور پیدا کند چه ارتباطی به من دارد و بعد خطاب به کسانی که قداست لباس روحانیت را حفظ نکردند می‌فرمودند شما حق ندارید نسبت به کسانی که این لباس را پوشیدند باعث شوید بی حرمت شوند. شما تخلف می‌کنید و رفتار بدی از خود نشان می‌دهید. گفتار غیرمودبانه‌ای دارید تهدیدآمیز سخن می‌گویید، قدرت‌مآبانه صحبت می‌کنید اما تکلیف آن کسانی که در کمال آراستگی و متانت در این لباس هستند چه می‌شود. کسانی که به موازین روحانیت عمل نمی‌کنند چنین حقی ندارند باعث آزار و اذیت و صدمه به مجموعه‌ی روحانیت شوند.
