روز نو:حضور ایران در بریکس نیز به‌مانند عضویت در سازمان شانگهای، در حد گفتمان‌های شفاهی و شعارهای تبلیغاتی باقی ماند و به حقیقت نپیوست. بریکس، نام گروهی به رهبری قدرت‌های اقتصادی نوظهور است که از به هم پیوستن حروف اول نام انگلیسی کشورهای عضو برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی تشکیل‌شده است هرچند اعضای گروه بریکس همگی به‌غیراز روسیه در رده کشورهای درحال‌توسعه یا اقتصادهای در حال ظهور هستند اما عموماً به‌واسطه اقتصادهایی با رشد پرشتاب و فراگیر و نفوذ تأثیرگذار بر امور جهانی و منطقه‌ای از دیگر کشورها متمایز می‌شوند.پس از شکل‌گیری گروه بریکس در سال 2009، کشورهای عضو گروه بریکس تصمیم گرفته‌اند با مطرح کردن ایده بریکس پلاس به عضوگیری بیشتر و گسترش فعالیت‌های خود تداوم ببخشند. طرح اولیه بریکس پلاس به‌منظور عضوگیری بیشتر و الحاق کشورهای قدرتمند درحال‌توسعه دیگر نیز از سوی کشورهای عضو بریکس مطرح شد و موردتوافق همه اعضا قرار گرفت. اولین جلسه بریکس پلاس در حالی روز پنج‌شنبه گذشته برگزار شد که چین به عنوان میزبان، از ایران برای شرکت در این نشست مجازی دعوت نکرد. این در حالی بود که وزرای خارجه عربستان، امارات، کویت، قزاقستان، تایلند، مصر‌، آرژانتین و سنگال در این جلسه حضور داشتند، اتفاقی که ناظران سیاسی آن را نتیجه انفعال دولت و دستگاه دیپلماسی در شناخت دقیق الزامات روابط منطقه‌ای و حرکت در جهت تحکیم آن می‌دانند. این نخستین جلسه بریکس پلاس با کشورهای غیر عضو و‌ برخوردار از پتانسیل عضویت بود که تحت عنوان تقویت نقش کشورهای درحال‌توسعه، آزادسازی بازارهای نوظهور و توسعه اصلاحات بین‌المللی، برگزار شد و باوجودآنکه ایران از مدت‌ها پیش، تمایل خود را برای همکاری و حتی عضویت در این سازمان نشان داده بود، انتظار می‌رفت که یکی از اعضای شرکت‌کننده در این جلسه باشد.

مطابق طرح پیشنهادی اولیه قرار بر این بود که بریکس پلاس، شامل کشورهای پاکستان، بنگلادش، ایران، نیجریه، کره جنوبی، مکزیک، ترکیه، اندونزی، فیلیپین و ویتنام باشند. به‌طورکلی بریکس، یک باشگاه اقتصادی با گرایش‌های سیاسی، نظامی و امنیتی است که با پیشرفت در رشد و توسعه اقتصادی، موجب ایجاد یکی از قطب‌‌های اصلی ساختار نظام بین‌الملل شدند و عملاً روی جهان تک‌‌قطبی خط قرمز کشیدند. نام پیمان بریکس که از نام اول کشورهای برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی گرفته‌شده، یک پیمان اقتصادی و تجاری است که اقتصاد‌های نوظهور را در کنار هم قرار داده است. این کشورها، با رویکردی خاص در صحنه تجارت بین‌‌الملل در حال بازیگری و کنش جهانی هستند. در واقع پس‌ازآنکه سیاستمداران غربی هشدار دادند که برزیل، روسیه، چین و هند روند رشد سرسام‌آوری را در پیش گرفته‌اند، ابتکار چین به وقوع پیوست و بریکس تشکیل شد. پس‌ازآن نیز با پیوستن آفریقای جنوبی این پیمان گسترده‌‌تر شد.به عقیده ناظران سیاسی، اگر چه این پیمان ماهیتی اقتصادی دارد اما رویکردهایی از اقتصاد سیاسی را نیز در خود نهفته دارد. دراین‌بین، هند به دنبال کسب حق وتوی شورای امنیت است. برزیل می‌خواهد با عضویت در این پیمان، راه خود را برای عضویت در گروه هشت آسان کند. چین در پی این است که با متنوع کردن پیمان‌‌ها و اتحادیه‌‌های مختلف در مناطق مختلف دنیا، سرعت افول هژمونی آمریکا را افزایش دهد. روس‌‌ها به دنبال احیای هژمونی خود هستند و آفریقای جنوبی نیز در پی بزرگ‌تری در آفریقاست. همه این کشورها، اهداف مختلفی را پیگیر هستند و شاید نقطه مشترک همه اعضای این پیمان، توافق بر این دیدگاه است که در کنار هم نشستن آن‌ها، عایدی بیشتری برایشان دارد تا اینکه بخواهند در صحنه تجارت بین‌‌الملل به‌تنهایی عمل کنند.دراین‌بین اما عدم دعوت از ایران برای شرکت در اجلاس اخیر بریکس که با نام بریکس پلاس تشکیل‌شده و جمع دیگری از کشورهای منطقه و جهان را گرد خود آورده است، نظر صاحب‌نظران سیاسی و اقتصادی را به خود جلب کرده است. این اتفاق در حالی با حساسیت روبه‌رو شده است که اولا چین به عنوان میزبان، همواره از ایران به عنوان شریکی مهم در حوزه اقتصاد یاد کرده است و دیگر آنکه غیبت ایران در این جلسه که با حضور کشورهایی از منطقه مانند عربستان، امارات، کویت و مصر همراه بوده است، نمودی از یارکشی‌های جدید شرق از میان کشورهای خاورمیانه را هویدا کرده است.در همین زمینه، ‌سارا معصومی، خبرنگار حوزه دیپلماسی و بین‌الملل در صفحه‌ی توییتر خود نوشت: «ظاهراً ریسک بالای کار اقتصادی با ایران، ابهام در سرانجام مذاکرات و اوضاع نابسامان اقتصادی در داخل، عملاً دوستان ایران ازجمله روسیه و چین را هم از به بازی گرفتن ایران در پیمان‌های چندجانبه مهم ناامید کرده است.»از سوی دیگر، مهدی خورسند کارشناس مسائل چین و اوراسیا در گفت‌وگو با خبرگزاری دانشجو، ضمن اشاره به دلایل غیبت ایران در این اجلاس، گفت: «ایران، شرایط ویژه‌‌ای در صحنه روابط بین‌‌الملل دارد. پس از فروپاشی شوروی، طبق سند سیاست خارجی آمریکا، ایران در اولویت برخورد قرار گرفت و از آن زمان بود که تهران با شدیدترین تحریم‌‌های واشنگتن مواجه شد. درست است که ما از افول قدرت آمریکا در دنیا می‌‌گوییم ولی هنوز این کشور جایگاه برتر اقتصادی خود را از طریق سلطه دلار و نهادهای مالی بین‌المللی بر دیگر کشورها حفظ کرده است.

آمریکایی‌‌ها با سوءاستفاده از نهادهایی چون شورای امنیت سازمان ملل و شورای حقوق بشر سازمان ملل، تلاش کرده با امنیتی‌‌سازی و غیریت‌‌سازی برای ایران، هزینه همکاری با تهران را برای دیگر کشورها بالا ببرند.»او ادامه داده است: «از سوی دیگر، عدم تعامل فعال ایران با اعضای بریکس برای عضویت در بریکس‌‌پلاس شاید از تهدید و تحریم آمریکا موثرتر باشد. وقتی نام‌‌هایی چون مصر، مکزیک، تایلند، تاجیکستان و گینه را به عنوان اعضای بریکس‌ پلاس می‌‌بینیم تنها و تنها یک نتیجه حاصل می‌‌شود که تعامل غیرفعال دولت وقت، این فرصت را از ایران گرفته است. پیشتر هم عرض شد که ما متأسفانه تلاش نکردیم بین نگاه به شرق و نگاه به غرب توازن معناداری ایجاد کنیم و این عدم توازن و نگاه به غرب، فرصت‌‌های زیادی را از ما ربوده است.»ایران در حالی به این اجلاس دعوت نشد که به عقیده ناظران سیاسی،‌ با توجه به دارا بودن منابع سرشار معدنی و فسیلی و همچنین موقعیت منحصربه‌فرد ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی خود در غرب‌‌آسیا، پتانسیل بالاتری نسبت به برخی کشورهای دعوت شده برای حضور در این اجلاس داشت. مهدی خورسند کارشناس مسائل چین و اوراسیا در ادامه گفت‌وگو با خبرگزاری دانشجو در این مورد می‌گوید: «ایران چهارراه شرق به غرب و شمال به جنوب عالم است. ایران در منطقه پرآشوب غرب‌‌آسیا کالای ارزشمندی به نام امنیت را تاکنون به‌صورت رایگان تولید کرده و در اختیار دنیا قرار داده است و کشورهای دنیا می‌‌دانند که ایران آخرین پایگاه مقابله با افراط‌‌گرایی در این منطقه است. اقتصاد ایران در سال‌‌های گذشته آسیب‌‌های زیادی از محل تحریم‌‌های اقتصادی آمریکا دیده که البته بخش عظیمی از این آسیب‌‌ها ناشی از اتکای دولتمردان ایرانی به غرب و توافق با دنیای غرب بوده و هرگز به دنبال بدیل و داشتن تنوع هم‌‌پیمان نبودند. اقتصاد ایران ظرفیت بسیار زیادی برای مولد بودن و بازار 85میلیون‌نفری را دارا است که برای هر اقتصادی جذاب محسوب می‌‌شود و از این منظر ایران می‌تواند نقش مهمی در سیاست‌های اقتصادی منطقه و جهان ایفا کرده و حضورش در چنین اجلاسی ضروری به نظر می‌رسد.»پیش‌ازاین، اصغر ابراهیمی اصل، معاون اسبق وزارت نفت در مورد اهمیت حضور ایران در سازمان‌هایی چون شانگهای و بریکس گفته بود: «ایران به‌صورت سرجمع در حوزه نفت و گاز رتبه اول دنیاست و با عضویت در این اتحادیه‌ها می‌تواند یک تضمین امنیت انرژی برای بلوک‌هایی که از حجم تجارت بالایی برخوردار هستند، باشد و دنیا را از تک‌بعدی خارج کند؛ ضمن اینکه می‌تواند منجر به برچیده شدن زمینه‌های جنگ، ظلم، تبعیض و اعمال تحریم‌ها شود. پیوستن رسمی ما به اجلاس شانگهای و در قدم بعدی اتحادیه بریکس می‌تواند موازنه تک‌بعدی جهان در قرن ۲۱ را تغییر دهد. از طرفی، با توجه به موقعیت ژئوپلیتیک ایران و ظرفیت‌های تمدنی، تاریخی، اقتصادی، نیروی انسانی تحصیل‌کرده و امنیت پایدار در منطقه علی‌رغم ناامنی‌های ایجادشده از سوی آمریکا، این کشورها نیز تمایل همکاری با ما دارند و عضویت رسمی ایران در این اجلاس و البته در قدم بعدی اتحادیه بریکس، می‌تواند یک بازی برد-برد تلقی شود؛ بنابراین عضویت رسمی ایران در اجلاس شانگهای می‌تواند پله‌ای برای پرتاب ما باشد تا برای عضویت در اتحادیه‌های آسیایی و غیره، ظرفیت‌های خود را نمایش دهیم و با کشورهایی غیر از چین نیز همکاری‌های بلندمدت و مناسب داشته باشیم.»

به‌هرروی شی جینپینگ رئیس‌جمهوری چین در این جلسه، بدون اشاره به موقعیت و نقش مهم ایران، گفت: «کشورهای عضو بریکس که شامل برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقا جنوبی هستند باید به ثبات روابط بین‌المللی کمک کنند.» به گزارش خبرگزاری تاس، شی جینپینگ، رئیس‌جمهوری چین همچنین تأکید کرد: «گروه بریکس به عنوان یک جامعه بین‌المللی مثبت و سازنده باید اقداماتی واقعی را در راستای ترویج صلح و توسعه انجام دهد. همچنین باید برای دسترسی به دموکراسی، آزادی و عدالت تلاش‌هایی را در پیش بگیرد و در لحظات دشوار و سخت به ثبات روابط بین‌المللی کمک کند.»از سوی دیگر، بر اساس برخی گمانه‌زنی‌ها، کارشناسان چین از کشورهای بریکس، یعنی برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی خواسته‌اند تا با سلطه جهانی دلار، مقابله کنند و ارز یوان چین را به عنوان جایگزینی برای دلار انتخاب کنند. به گفته کارشناسان، کشورهای بریکس می‌توانند با تقویت روابط تجاری و محدود کردن اتکای خود به سیستم مالی وابسته به دلار آمریکا، به این مهم دست یابند.

در این نشست، کائو یوانژنگ، رئیس تحقیقات بین‌المللی بی. او. سی مدعی شد که ایالات‌متحده تنها به نیازهای داخلی خود اهمیت پس از شکل‌گیری گروه بریکس در سال 2009، کشورهای عضو گروه بریکس تصمیم گرفته‌اند با مطرح کردن ایده بریکس پلاس به عضوگیری بیشتر و گسترش فعالیت‌های خود تداوم ببخشند. طرح اولیه بریکس پلاس به‌منظور عضوگیری بیشتر و الحاق کشورهای قدرتمند درحال‌توسعه دیگر نیز از سوی کشورهای عضو بریکس مطرح شد و موردتوافق همه اعضا قرار گرفت. بر اساس این طرح،‌ کشورهای پاکستان، بنگلادش، ایران، نیجریه، کره جنوبی، مکزیک، ترکیه، اندونزی، فیلیپین و ویتنام به‌منظور عضویت در گروه بریکس در نظر گرفته شدند. اغلب این کشورها از قاره آسیا هستند و کشورهای مکزیک، ترکیه و نیجریه نیز در قاره‌های آمریکای شمالی، اروپا و آفریقا قرار دارند. بر این اساس، کشورهایی که برای عضویت در گروه بریکس در نظر گرفته‌شده‌اند نیز مانند کشورهای عضو این گروه جمعیت زیادی دارند. در صورت عضویت این کشورها گروه بریکس ازنظر جمعیتی بخش قابل‌توجهی از جمعیت جهان را تحت پوشش خواهد گرفت. علاوه بر این کشورهای در نظر گرفته‌شده در تلاش هستند تا با دیگر کشورهای درحال‌توسعه و مستقل روابط تجاری خود را گسترش دهند.عضویت این کشورها که اغلب از بین کشورهای آسیایی هستند به گروه بریکس، می‌تواند تسلط این گروه را به حوزه کشورهای آسیایی افزایش دهد و از این طریق نفوذ آمریکا در این منطقه را با چالشی جدی مواجه کند. کشورهای جدیدی که به‌منظور عضویت در بریکس در نظر گرفته‌شده‌اند، همگی حضور پررنگی در پروژه جاده ابریشم جدید چین دارند. هدف پروژه جاده ابریشم جدید چین توسعه زیرساختی کشورهای آسیایی، آفریقایی و اروپایی و تقویت روابط تجاری آن‌ها با کشور چین است و بخش قابل‌توجهی از پروژه‌های آن در کشورهای آسیایی در نظر گرفته‌شده است.