تابستانی شاید جهنمی!
در حالیکه افکار عمومی معتقد است به خاطر بارشهای اخیر در اکثر نقاط کشور مشکل کم آبی و خشکسالی در تابستان امسال که بارها نسبت به آن هشدار جدی داده شده بود؛ بر طرف شده، بسیاری از کارشناسان معتقدند که هنوز برای قضاوت در این مورد زود است و اگر بهار پربارشی نداشته باشیم باز هم همچنان خطر خشکسالی جدی در گرمای تابستان وجود دارد!
بر اساس بررسی داده‌ها و اطلاعات پهنه‌ای بارش سازمان هواشناسی کشور، مجموع بارشهای کشور ایران از ابتدای سال آبی (مهر ۱۴۰۲) تا ۱۹ بهمن ۱۴۰۲ از میانگین بلند مدت در همین بازه زمانی کمتر است و با ادامه این روند در اغلب استان‌ها در اواخر بهار و تابستان با تنش شدید آبی مواجه می‌شویم.
در این میان سحر تاجبخش، رئیس سازمان هواشناسی اخیرا گفته بود: «بر اساس داده‌ها و اطلاعات هواشناسی، سیگنال خاصی برای زمستان پیش‌بینی نمی‌شود و اگر بارشهای فرانرمال نیز داشته باشیم، کم‌بارشی‌های آذرماه و سال‌های گذشته جبران نمی‌شود و همچنان مسئله مدیریت منابع آبی از اهمیت بالایی برخوردار است، همچنین مسئله نداشتن ذخیره برفی نیز بسیار نگران‌کننده است و در مجموع با توجه به ۴ سال خشکسالی پیاپی، وضعیت مناسبی پیشِ‌رو نیست.»
با این حال بارشهای چند هفته اخیر در اقصی نقاط کشور باعث شده تا این تصور به وجود بیاید که مشکل کم آبی تا حدود زیادی مرتفع شده است. در کنار مشکل کم بارشی در کشور، مشکل دیگری زمینه‌های نگرانی را ایجاد کرده است. کمبود بارش ها، ذخایر پشت سدهای استان‌هایی که با وضعیت کم بارشی مواجهند، تهدید می‌کند. بهزاد پارسا، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای تهران درباره وضعیت حجم آب سدهای پنج گانه استان تهرن چندی قبل گفته بود: «حجم کلی ذخایر سدهای سامانه شرق تهران شامل لتیان، لار و ماملو نیز هم اکنون ۵۶ میلیون متر مکعب اعلام شده که بر این اساس حجم کلی سدهای سامانه شرق در حال حاضر در مقایسه با سال گذشته ۲۲ میلیون متر مکعب کاهش را نشان می‌دهد. حجم مخزن سد لار ۹۶۰ میلیون متر مکعب، سد طالقان ۴۲۰ میلیون متر مکعب، سد مالمو ۲۵۰ میلیون متر مکعب، سد امیرکبیر ۲۰۵ میلیون متر مکعب و سد لتیان ۹۵ متر مکعب است که با این حساب ظرفیت آبگیری این ۵ سد در مجموع ۱ میلیارد و ۹۳۰ میلیون متر مکعب می‌شود. به عبارتی در حال حاضر بیش از ۸۵.۵ درصد ظرفیت سدهای تهران خالی است.»با این وجود کارشناسان دیدگاه‌‌های متفاوتی در این زمینه دارند. «اقتصاد آب محور» در ایران منجر به رشد خشکسالی می‌شود اینها چکیده‌‌‌‌ای از سخنان محمد درویش، فعال محیط زیستی است که در این زمینه معتقد است: «ما باید اقتصادمان را از یک اقتصاد به شدت «آب محور» تبدیل به اقتصادی کنیم که وابستگی کمی به آب دارد. آب باید بستر توسعه باشد، نه این که از فروش آب، تولید پول کنیم. این افتخاری نیست که ما اعلام کنیم میزان صادرات غیرنفتی ما در بخش کشاورزی ۱۲ برابر شده است. درست مثل این است که یک مجروح داشته باشیم که یک دستش مجروح است با کمبود خون رو به رو شده است و به مجروح بگوییم دست دیگر خود را هم جلو بیاور تا خون تو را بگیریم و تولید درآمد کنیم. ما باید در حد نیاز‌های داخلی و در محصولات استراتژیکی مثل برنج، جو و گندم و ذرت تولیدی در حد ۳۰ میلیارد متر مکعب داشته باشیم و بقیه اب را به عنوان حق آبه محیط زیست و احیای رودخانه‌ها و تالاب‌ها استفاده کنیم. در حال حاضر، بخش کشاورزی ما، دست کم ۷۰ میلیارد متر مکعب، آب استفاده می‌کند.»
سعید جمالی، متخصص حوزه منابع آبی و استادیار دانشگاه آزاد اسلامی و مدیر دفتر پژوهش و مدیریت دانش شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران اما از منظر دیگری به ماجرا نگاه می‌کند. وی در این زمینه معتقد است که باید منتظر بارشهای بهاری بود و می‌گوید:«این که هم اکنون چند درصد سدهای کشور خالی است، اهمیت چندانی ندارد، مهم این است که در سال‌های گذشته و در این بازه زمانی، سدهای ما در چه شرایطی قرار داشته اند. اقلیم منطقه‌ای تهران و سد‌هایی که وظیفه تامین آب تهران را دارند به شکلی است که سدها، بیشترین منابع آبی خود را در زمستان و بهار دریافت می‌کنند؛ به همین دلیل پاییز به تنهایی نمی‌تواند ملاک قرار بگیرد. درباره این که بارندگی‌ها در کشور به شدت کم شده؛ درست است و بارندگی‌ها نسبت به سایر سال‌ها کاهش پیدا کرده است. به طور کلی نه فقط در تهران بلکه در کل ایران، تعیین نرخ بارندگی کشور، وابستگی شدیدی به دی ماه به بعد تا نیمه اردیبهشت دارد.
وی ادامه می‌دهد: اگر نرخ بارشهای آتی، بالا باشد، می‌تواند تا حدودی، بخشی از چالش‌ها را التیام ببخشد. اما هر اندازه هم چالش‌های فعلی حل شود باز هم با یک مشکل دیگر رو به رو هستیم؛ اضافه مصارفی که بر اساس بارگذاری زیاد روی منابع آبی شده است. مناطق پیرامونی استان تهران شامل تهران، البرز و قزوین می‌شود که منابع آبی مشترک و متصل دارند. قسمت قابل توجهی از جمعیت کل کشور نیز در این سه استان ساکن هستند و من به شدت نگران حجم جمعیتی بالای این مناطق در قبال کم آبی هستم.»کامبیز بازرگان، عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات آب و خاک ایران نیز ضمن ابراز نگرانی از وضعیت منابع ابی کشور گفت: «سدسازی‌های غیراصولی، بهره برداری‌های نادرست از منابع آبی، کشاورزی و کشت بی رویه در برخی مناطق فاقد پایداری بلند مدت مانند کشت برنج در استانهای غیرشمالی و رفتار‌های غیراصولی مشابه، باعث شده اند که با توجه به آمار‌های بارش دراز مدت، به این وضعیت برسیم. درواقع برخی مسائل، تا حدودی قابل پیش بینی بود. این رفتار‌های اشتباه، ذخایر آبی را می‌بلعند و شرایط را بسیار شکننده می‌کنند.»
آخرین اظهار نظر در این مورد هم از سوی خود سازمان هواشناسی بوده است. صادق ضیائیان، رئیس مرکز پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات جوی سازمان هواشناسی چند روز پیش در مورد تاثیر بارش‌ها بر کم آبی تابستان گفته بود: «متاسفانه امسال بارشهای برفی قابل توجهی نداشتیم. اگر بارشهای برفی بهتری داشتیم، نسبت به میانگین بلند مدت بارشی در کشور، وضعیت بهتری داشتیم، اما متاسفانه این اتفاق نیفتاد. بنابراین، حتی اگر بارشهای گسترده بهاره هم داشته باشیم، بسیاری از نقاط کشور ما از جمله نیمه شمالی زاگرس و مرکزی همچنان دچار مشکلات ناشی از کم آبی خواهند بود. تابستان بسیار گرمی را در پیش داریم، اما این که از لحاظ آبی چه اتفاقی برای شهرهای ما رخ می‌دهد و قرار است این کم آبی‌ها چگونه و با چه نقشه‌ای جبران شود را باید وزارت نیرو پاسخ دهد.
احتمال جیره بندی آب
اما آیا بارشهای اخیر می‌تواند کمی از دغدغه جیره بندی آب کم کند؟ سوالی که سعید جمالی در پاسخ به آن می‌گوید: «اما در تهران که اکثر قسمت سدها فقط برای شرب استفاده می‌شود، چاره‌ای وجود نخواهد داشت به جز اعمال فشار روی نوع مصرف شهروندان و این که احتمالا ساعت مصرف آب کنترل شود. در دهه هشتاد ما چند سال پیاپی سیستم «جیره بندی آب» داشتیم. این روش شاید یکی از نهایی‌ترین روش‌ها باشد. همچنین می‌توان سهم آب باغات و بوستان‌ها و پارک‌ها را کاهش داد که این روش نیز تبعات خاص خود را دارد و بی خطر نیست. یکی دیگر از روش‌های رایج، افزایش تعرفه مادی آب است.»
پیش بینیهای نه چندان درست
در این بین آنچه مسلم است این است که پیش بینیهای هواشناسی می‌تواند نقشی کلیدی را در مدیریت بحران کم آبی داشته باشد. با این حال پدر علم هواشناسی مدعی است که سازمان هواشناسی در پیش‌بینی بلند مدت آب‌وهوا ناتوان استحسین اردکانی با یادآوری اینکه «حدود 3 ماه قبل پیش‌بینی کردم بین 20 تا 30 بهمن هوای بسیار سرد برفی وارد ایران می‌شود»، افزود: در زمان حاضر در کشورهای مختلف جهان، سه تا چهار ماه جلوتر پیش‌بینی‌های درستی را انجام می‌دهند اما متأسفانه سازمان هواشناسی کشورمان از ارائه چنین پیش‌بینی‌هایی ناتوان است. وی با طرح این پرسش که چرا سازمان هواشناسی کشور نمی‌تواند پیش‌بینی 3 تا 4 ماهه داشته باشد، متذکر شد: به‌نظر می‌رسد وزیر راه و شهرسازی باید به این مسئله توجه ویژه‌ای داشته باشد.
این اظهارات در حالی مطرح می‌شود که سحر تاجبخش مسلمان؛ رئیس سازمان هواشناسی 26 بهمن امسال گفته بود: بعضی‌ها نگاهشان درباره پیش‌بینی‌های هواشناسی ایده‌آل‌گرایانه است اما طبیعتاً وقتی دانش این موضوع را داشته باشند، می‌دانند احتمال ایده‌آل پیش‌بینی کردن تقریباً صفر است و نمی‌توان نسبت به آینده یک حرف قطعی زد! بسیاری از بازخوردهایی که از وضعیت پیش‌بینی‌ها و عملکرد سازمان هواشناسی در مسئولان و مردم می‌بینیم، بازخوردهای مثبتی نسبت به گذشته هستند.
رئیس سازمان هواشناسی کشور گفت: در خاورمیانه عوامل عدم قطعیت در پیش‌بینی‌های هواشناسی زیاد است، نخست به خاطر این که شبکه دیدبانی هواشناسی در سطح منطقه از جمله در ایران چندان قوی نیست و بخشی از داده‌هایی که در منطقه تولید می‌شود، در شبکه‌های بین‌المللی به اشتراک گذاشته نمی‌شود و دوم به این دلیل که منطقه خاورمیانه جزو مناطقی است که بیشترین تاثیرپذیری را از پیامدهای ناشی از تغییرات اقلیمی دارد.
ترکیه و امارات جلوتر از ایران
تاجبخش در پاسخ به سوالی مبنی بر این که چقدر بودجه نیاز است تا امکانات هواشناسی کشور به وضعیت مطلوبی برسد؟ گفته بود: در منطقه خاورمیانه، کشورهایی نظیر ترکیه و امارات با وجود این که وسعت کمتری از ایران دارند، شبکه‌های دیدبانی نسبتا خوب و مناسبی دارند و استانداردهای لازم برای ارتقای کیفیت داده‌های ورودی شبکه‌های آن‌ها بهتر از ما رعایت شده است. براساس برآوردهای انجام‌شده در سازمان هواشناسی کشور، برای این که وضعیت شبکه دیدبانی ایران نیز به سطح کشورهای یادشده برسد، در یک برنامه پنج‌ساله به سالیانه حداقل یک هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز داریم.
احمد وظیفه، رئیس مرکز خشکسالی کشورهم از جمله کارشناسانی است که براین باور است که هنوز برای قضاوت برای امیدوار بودن در خصوص کم رنگ شدن خشکسالی کشور در تابستان زود است. وی در گفت و گو با «همدلی» می‌گوید: «باتوجه به کاهش ذخایر برفی و بارشهای کمتر از نرمال، منابع آب‌های سطحی کمتر از نرمال هستند و همواره رودخانه‌ها کم آب می‌شوند که این موضوع اثر خود را در تشدید برداشت از سفره‌های زیرزمینی نشان می‌دهد. با توجه به چهارمین سال خشکسالی، اثرات خشکسالی در بخش کشاورزی مشهودتر است که این امر اثر خود را بر فشار منابع آب‌های زیرزمینی و آب‌های سطحی نشان می‌دهد.» وی در مورد بارشهای اخیر در ایران و بخصوص تهران نیز می‌گوید: خوشبختانه اکثر بارش‌ها در ارتفاعات که تامین کننده آب سدهای ما هستند، به صورت برف بوده که در تابستان آب شده و سدها را پر می‌کنند اما اینکه چقدر از سدهای ما با این برف‌ها پر می‌شود، هنوز نمی‌توان چندان اظهار نظری کرد. گرچه همین هم جای شکرگزاری دارد. این کارشناس هواشناسی ادامه می‌دهد: بیشتر این بارش‌ها در استانهای گیلان و تهران بوده که بخصوص برای تهران نعمتی بزرگ محسوب می‌شود.وظیفه در مورد بارشهای یک هفته آینده نیز می‌گوید: طی یک هفته آتی، دو موج جدید تفریبا قوی وارد ایران خواهد شد که گرچه به قدرت موج کنونی نیستند ولی باز هم بارش‌‌‌هایی را به شکل باران و کاهش دما به دنبال خواهند داشت. این بارش‌ها در اصفهان و سیستان و بلوچستان و کرمان و فارس چشمگیرتر خواهند بود.
رئیس مرکز خشکسالی کشورهمچنین احتمال ادامه این بارش‌ها نیز می‌گوید: نمی‌توانیم بارشهای بهاره را پیش بینی کنیم. یعنی هنوز زود است. ولی اگر مثل دو سال قبل باشد قطعا برای چهارمین سال پیاپی باز هم با خشکسالی و تابستانی گرم و جانگاه روبرو خواهیم بود که این مساله بخصوص در شهرهای بزرگی مانند تهران بیشتر چالش برانگیز خواهد بود.