فرصت هایی که نباید از دست برود

به دست آوردن موقعیت ممتاز برای ایران در بازارهای جهانی موضوعی است که نیازمند فرآیندی از بازسازی و بهسازی زیرساخت‌های داخلی در حوزه استفاده از گاز طبیعی است تا امکان حضور فعال در بازار جهانی گاز را بدهد. در حال حاضر ایران از برخی از کشورهای همسایه گاز وارد می‌کند، در مسیر انتقال گاز به برخی کشورهای دیگر قرار دارد و ظرفیت انتقال گاز به برخی کشورهای همسایه را نیز دارد ضمن اینکه این حضور و تعامل در گرو حل و فصل مسائل بسیاری است که به روابط ایران با جامعه جهانی مربوط می‌شود. در غیر این صورت یعنی در شرایط حل و فصل نشدن مشکلات ایران با جامعه جهانی، آنچه بر سر خط لوله صلح آمد و بهره‌مندی‌های گسترده و بسیار متنوع دولت‌های هند و پاکستان در امتیاز گرفتن از آمریکا در خصوص این خط لوله در موارد دیگر نیز تکرار خواهد شد بنابراین باید یک نگاه همه‌جانبه به این موضوع داشت. بررسی توانمندی صادرات گاز ایران در درجه اول مورد نیاز است و در درجه بعد باید دانست بدون تردید ایران و روسیه در حوزه انرژی رقابت را تجربه می‌کنند که این حوزه‌های رقابتی در پرتو بهبود رابطه ایران با جامعه جهانی می‌تواند به نفع ایران و به زیان روسیه فعال شود. به عنوان نمونه، بازار اروپا بدون تردید مورد رضایت روس‌ها نیست و در طول سال‌های گذشته رهبران روسیه همواره سعی کرده‌اند ایران را به سوی بازارهای شرقی سوق دهند و هیچ نوع تعاملی به حضور ایران در بازارهای غربی نداشتند چرا که روسیه سعی کرده از اهرم گاز برای رسیدن به اهداف دیپلماتیک خود بهره بگیرد. یکی از حوزه‌های رقابتی در بهره‌برداری و انتقال گاز و همچنین در خصوص مسیرهای انتقال انرژی، مناطق شمالی است، ایران به لحاظ موقعیت خاصی که از نظر جغرافیایی دارد می‌تواند کشورهای آسیای مرکزی، قفقاز و حوزه خزر را در رسیدن به بازارهای جهانی کمک کند و باید توجه داشت که حوزه انرژی و انتقال انرژی  از حوزه‌های رقابتی میان ایران و روسیه است که این موضوع قابل اهمیتی است و در صورت تغییر معادلات کنونی به زیان ایران خواهد بود. بدون تردید میز مذاکره خزر 7 هم میزی است که همه کشورهای ساحلی همه ابزار و همه کارت‌های خود را برای بیشتر کردن منافع و دستاوردهای خود به میدان می‌آورند که نه تنها بازیگران حوزه خزر از همه امکانات و توانمندی‌های خود در این روند بهره می‌گیرند بلکه سعی می‌کنند از معادلات فرامنطقه‌ای و بین‌المللی نیز به نفع خود استفاده کنند. سیاستی که در مورد جمهوری آذربایجان یا حتی قزاقستان در طول سال‌های گذشته وجود داشته حمایت آمریکا و شرکت‌های چند ملیتی از طرح‌های انرژی و انتقال انرژی در این کشورها بوده که با منافع این کشورها کاملا همخوانی داشته است. موضوع بهره‌برداری از دریای خزر و رژیم حقوقی این دریاچه در سال‌های گذشته برای ایران یکی از عرصه‌های عدم تکاپوی لازم برای دستیابی به منافع بوده است، ایران به دلیل نبود رابطه مناسب با جامعه جهانی نتوانست از اهرم‌های خود در این مذاکرات استفاده کند و در واقع نبود اولویت در روابط با کشورهای ساحلی دریای خزر به ویژه جمهوری‌های آذربایجان، قزاقستان و حتی ترکمنستان امروز روابطی را فراروی ایران قرار داده که اهرم‌های مناسب برای تنظیم آن در این حوزه به دلیل نبود اولویت مناسب در روابط با این کشورها از پیش شکل نگرفته است. به همین دلیل اهرم‌های زیادی برای چانه زنی وجود ندارد اما امتیازی که ایران در این حوزه دارد مقررات حقوق بین‌الملل و تعهدات پیشین این کشورهاست که چند بار متعهد شدند به توافق‌های دوران اتحاد شوروی پایبند باشند تا توافق جامعی در بین این کشورها شکل بگیرد. اگر جمهوری اسلامی ایران در تعامل خود با جامعه جهانی بتواند به حل و فصل مسائل موجود دست یابد در این عرصه نیز در موقعیت بهتری برای دستیابی به منافع خود قرار خواهد گرفت.

* استاد دانشگاه تهران