آیزنشتاین همواره به دنبال ایجاد تحول و دگرگونی در سینما بود و شاید بی دلیل نباشد که موضوعات فیلم هایش نیز انقلابی اند. او تحت شرایط و موقعیت و سایه گسترده و سنگین دیکتاتوری زمانش، فیلم های پر باری در زمینه انقلاب ساخت و علاقه و اشتیاقش را نه تنها در فیلم هایش که در پیوستن داوطلبانه اش به ارتش سرخ نشان داد. حال و هوا و فضای انقلابی مشخصا در فیلم هایی چون اعتصاب ( 1924) درباره انقلاب کارگران در یک کارخانه ، رزمناو پوتمکین (1925) درباره سالگرد وقوع انقلاب 1905 روسیه و اکتبر(1928) به مناسبت دهمین سالگرد انقلاب اکتبر کاملا می توان دید.
آیزنشتاین در سخت ترین شرایط ممکن به تولید فیلم هایش پرداخت و چون سایه سنگین سانسور اجازه بلند پروازی های شخصی را به او نمی داد ناچار بود دست به تولیدات سفارشی بزند و در عین حال ارزش های هنری را هم رعایت کند. او از ابزار و وسایل چنان بهره می جست که نتیجه نهایی کار ، تبلیغات پر رنگ و لعاب سیاسی برای حکومت وقت ، به نظر نرسد.به عنوان نمونه ، ایوان مخوف ، در ابتدا قرار بود سه گانه باشد که به دلیل دخالت های مکرر حکومت استالین به دو قسمت تبدیل شد . قسمت اول در 1944 اکران شد و مورد استقبال و تشویق شخص استالین واقع شد که قطعا دلیلش همسویی با تفکرات استالین بود ، اما قسمت دوم چنین نشد ، زیرا که آیزنشتاین آزادانه تر عمل کرد و نتیجه آن شد که قسمت سوم به محاق توقیف رفت و آیزنشتاین نیز، دیگر نتوانست فیلم دیگری بسازد و در 50 سالگی قربانی سیاست شد و از دنیا رفت.
چندین سال قبل تر در 1938 «الکساندر نوسکی» را ساخت که جایگاهی ویژه در کارنامه کاریش محسوب می شود و از جهات مختلفی قابل بررسی است: تا قبل از این فیلم و حتی بعد از آن ، در هیچ کدام از فیلم هایی که او ساخت ؛ قهرمان وجود ندارد. اساسا در فیلم های آیزنشتاین ، قهرمان به صورت فردی ، دیده نمی شود، بلکه این قهرمانان اند که داستان را به پیش می برند. قهرمانان او مردم هستند. اما در الکساندر نوسکی ، خود الکساندر به عنوان قهرمان نشان داده می شود.او در واقع قهرمان مردم است که با رهبری کردن و هدایت مردم بر متجاوزان پیروز می شود. الکساندر ، البته خودش مردم را قهرمانان اصلی این نبرد می داند و در پایان فیلم نیز به صراحت می گوید : بروید به گوش بیگانگان برسانید که هیچ ملت زنده ای اجازه نمی دهد به سرزمین اش تجاوز شودو .... که به نوعی ، سرنوشت خود آیزنشتاین و روحیات اوست، چرا که آیزنشتاین در شرایطی این فیلم را به پایان رساند که چندین سال از فیلمسازی دور افتاده بود. او با شکستی که در پی ساخت زنده باد مکزیک خورده بود، دچار سرخوردگی شده بود و نیز به دلیل غیبت و دوری اش از کشور و رفتن به آمریکا و مکزیک برای ساخت آن فیلم مورد غصب و بد گمانی و ظن دولت روسیه قرار داشت، اما بالاخره توانست تا الکساندر نوسکی را بسازد .
الکساندر نوسکی ، فیلمی است انقلابی با موضوعی انقلابی . آدم ها و شخصیت های فیلم ، مدام فریادهای وطن پرستانه سر می نهند و خود الکساندر نوسکی در قامت قهرمان ملی روسیه و با کمک و یاری مردم به نبرد با دشمنان می پردازد. آلمانی هایی که در توهم سلطه بر جهانند و الکساندر به عنوان رهبر مخالف آنها خطر سلطه آلمانی ها را بیشتر از مغول ها می داند و جایی در فیلم اشاره می کند که ابتدا می بایست آلمانی ها را شکست دهیم ، چون آنها بدتر از مغول های وحشی اند. فیلم ، آشکارا ، پیش بینی ظهور فاشیسم را هشدار می دهد. چیزی که در آن زمان از چشم استالین نیز به دور نماند و چند سال بعد به وقوع پیوست.
شروع فیلم با تصاویری از بقایای اجساد یک نبرد بزرگ ، نشان داده می شود که به لحاظ بصری اهمیت زیادی دارد، چون به پوچی و بیهودگی جنگ اشاره می کند . تصاویر با تلفیق شدن موسیقی جلوه ای حیرت انگیز به خود گرفته اند و اساسا در فیلم های آیزنشتاین،این تصاویرند که حرف اول را می زنند و در مرحله بعد ، مونتاژ است که به آن تصاویر جان ، ابهت و زیبایی می بخشد. تصاویر از لحاظ ترکیب بندی درست چیده شده اند و مونتاژ نیز، برای آیزنشتاین تنها به اتصال دو تصویر ، محدود نمی شود ، بلکه مفهومی سینمایی را ایجاد می کند. احساس هرج و مرج و خشونت و قساوت در صحنه های نبرد میان روسها و آلمانی ها از ترکیب و نظم بخشیدن به نماهای مختلف و مناسب و به جا ، به بیننده انتقال داده می شود. آیزنشتاین ، همواره پیامد های خشونت و تبعیض را در کارهایش به بیننده گوشزد می کند . در صحنه ای از فیلم ، یک فرمانده آلمانی با دستان خود، خونسرد و بی رحم ، کودکان را به درون آتش می اندازد . در اکتبر نیز خشونت وجود دارد و کشتار کارگران در فیلم اعتصاب و البته معروفترین آن ، صحنه معروف پلکان اودسا در رزمناوپوتمکین.
او گوشزد می کند که جواب خشونت ، خشونت است . صدای الکساندر نوسکی را در پایان فیلم که روی تصویر شنیده می شود را به یاد آوریم : ملت ما هر کسی را که به عنوان مهمان بیاید می پذیره، اما اگر شمشیری به روی ما بکشه ، با شمشیر جوابش را می دهیم . این قانونی است تا ابد و شامل تمام ملت های دنیا.
منبع: بانی فیلم