«به دنبال سانسور دولتی نیستیم»؛ «صاحبان فرهنگ ما نیاز به ارشاد و گشت ارشاد ندارند»؛ این ها بخشی از سخنان تازه ی «حسن روحانی» رییس جمهوری است که بیش از پیش امیدها را برای سامان دادن به ممیزی نشر و کنار گذاشتن نگاه های تنگ نظرانه ی گذشته در این حوزه و پاسداری از آزادی اندیشه و فرهنگ، افزایش می دهد.


اعمال ممیزی غیرکارشناسی و غیرشفاف بر کتاب را می توان نقض آشکار آزادی دانست. ممیزان با این اقدام حق نویسندگان برای انتشار دانش، آگاهی و احساس و تجربه ی بشری و همچنین حق خوانندگان برای انتخاب و در نتیجه بهره مندی از این آگاهی و تجربه را زیر پا می گذارند.

این پدیده ی غلط مدت ها است که علاوه بر نویسندگان و ناشران که از نزدیک و با همه ی وجود با این مشکل دست و پنجه نرم می کنند، خوانندگان کتاب را نیز آزار می دهد. این رویه که بیش از همه بر ادبیات داستانی کشور اعمال می شود سبب کاهش شدید در شمارگان کتاب و تمایل خوانندگان به خرید آن شده است.

ممیزی غیرشفاف همیشه یکی از مشکل های بزرگ در عرصه ی کتاب و نشر بویژه در حوزه ی ادبیات داستانی بوده است. پیشینه ی این اقدام به سال ها قبل و حتی پیش از انقلاب اسلامی باز می گردد. با وجود اینکه بعد از انقلاب، بسیاری تصور می کردند شرایط اعمال ممیزی در کشور رو به بهبود برود، اما امروز شاهدیم که همچنان این مساله، دغدغه ی بزرگی برای نویسندگان و ناشران است.

گرچه پاسداری و حفاظت از ارزش ها و حساسیت های فرهنگی و اخلاقی و دینی در یک جامعه، یک وظیفه ی همگانی است، اما آفت این مساله نیز برخوردهای گزینشی و سلیقه یی و بی ضابطه است. با وجود اینکه این رویه طی سال های گذشته بی وقفه و به لطف روی کار آمدن دولت ها و مسوولان مختلف، با سرعت های متفاوتی حرکت رو به جلوی خود را ادامه داده است، تاثیرهای بجا مانده از آن اکنون بیش از هر زمان دیگری اهالی ادبیات، فعالان فرهنگ و ادب و علاقمندان به کتاب را نگران کرده است.

از زمان روی کار آمدن دولت یازدهم و تلاش های رییس جمهوری و وزیر فرهنگ و ارشاد در راستای رفع این مانع، بیش از پیش حس می شود.

اما پرسش اینجاست که چگونه می توان رویه ی ممیزی را از حاشیه ی امنیت مغایر با قانونی که ایجاد شده است، خارج کرد و به آن سر و سامان داد؟ گروه پژوهش های خبری ایرنا در این خصوص با دو تن از نویسندگان و صاحبنظران به گفت و گو پرداخت و نظر آن ها را در این خصوص جویا شد.

«صادق زیبا کلام» نویسنده و استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران که تعدادی از کتاب های او مدت ها است که امکان عبور از سد ممیزی ارشاد را نیافته است در این گفت و گو در خصوص ریشه های ممیزی در ایران و اصرار برخی از افراد بر لزوم اعمال آن، رویکردهای ایدیولوژیک را دلیل اصلی این مساله دانست و گفت: با توجه به این رویکرد، باورها به درست و غلط تقسیم می شود و هرآنچه مغایر با این رویکردها باشد، حذف می شود و امکان چاپ نخواهد داشت. در حالیکه در صورت همخوانی اثری با این تفکر، نه تنها مخالفتی با آن نخواهد شد بلکه چاپ آن نیز تسریع خواهد شد.

به گفته ی زیباکلام برخی که خود را پاسدار تفکرها و اعتقادهای حاکم می دانند، خود را فراتر از قانون و مجری اصلی آن توصیف می کنند. بنابراین مطالبی که تصور می شود در تعارض با این تفکرها هستند از چاپ محروم میشوند. آنها اسلام و حمایت از دین را بهانه قرار می دهند ولی در حقیقت آنها به دنبال باورهای فردی و استنباط های شخصی خود هستند.

بسیاری از ناظران معتقدند سیطره ی برداشت ها و استنباط های شخصی بر بسیاری از حوزه های فرهنگی-نظارتی کشور نظیر مطبوعات و البته نشر کتاب به قدری قدرتمند بوده است که در سال های گذشته راه را بر ناشران و نویسندگان بسته بودند. بسیاری از نویسندگان بر این نظرند افرادی که این نوع نظارت بی ضابطه را اعمال می کنند، خود را قانون گذاران اصلی این حوزه می پندارند و این موضوع در کنار زیر سوال نبردن چنین برخوردهایی از سوی قوه قضاییه، آزردگی مردم و اهالی فرهنگ را به دنبال داشته است.

«شهلا لاهیجی» نویسنده، مترجم و مدیر انتشارات «روشنگران و مطالعات زنان» نیز در گفت و گو با ایرنا با انتقاد از اعمال ممیزی های بی ضابطه گفت: رفتار این افراد (ممیزان) کاملا بر خلاف رویه های قانونی تعریف شده در جهان و حتی کشور است. آن ها طبق قانون موظف هستند موردهایی را که با استناد به آن ها کتابی را توقیف کرده یا شایسته ی ممیزی تشخیص می دهند به نویسنده و ناشر اعلام کنند. این در حالی است که این افراد تنها به گفتن اینکه کتاب شما «مشکل دار» است اکتفا می کنند.

لاهیجی ادامه داد: این رویه امکان برخورد قانونی با خاطیان را بسیار دشوار می کند و ما نمی دانیم با چه مدرکی می توانیم اقدام های قانونی در این خصوص انجام دهیم.

اعمال ممیزی بر ترجمه، یکی دیگر از موردهایی است که مترجمان و ناشران ایرانی طی سال های گذشته اعتراض و هشدار خود را نسبت به اعمال آن مطرح کرده اند. شهلا لاهیجی در این خصوص گفت: از ما خواسته می شود هنگام ترجمه، نسبت، تفکر شخصیت های کتاب و ده ها مورد دیگر را تغییر دهیم. مگر می شود در اثر نویسنده یا شاعری دیگر دخل و تصرف کرد و چیزی که باب میل این آقایان باشد را جایگزین آن کرد؟

این تفکر تلخ که بسیاری از اثرهای بزرگ ادبیات جهان که در ایران ترجمه و منتشر می شوند، با تیغ نادان و بی رحم ممیزی بی ضابطه زخم خورده اند، خوانندگان کتاب را به شدت می آزارد و در بسیاری از مواقع آن ها را ترغیب به جست و جوی متن کامل و دست نخورده ی این کتاب ها در اینترنت یا بازار سیاه کتاب می کند؛ در حالی که در کشور ما مترجمان توانای بسیاری وجود دارند، این افراد ناچار به مطالعه ی ترجمه های بی کیفیت و پر غلط از این اثرها می شوند.

همچنین، شاید یکی دیگر از بزرگ ترین پیامدهای اعمال ممیزی بی ضابطه و حفظ حقوق مالکیت معنوی را بتوان در پاره شدن زنجیره ی ادبی که در پی خلق یک اثر فاخر شکل می گیرد دانست. ما شاهد هستیم که گاه در پی چاپ یک کتاب در حوزه یی خاص، بسیاری از جامعه ی ادبی در نقد یا ستایش آن، اثرهایی را تالیف و منتشر می کنند.

صادق زیباکلام در این خصوص گفت: روح فرهنگ زمانی جاری می شود که مخالفانِ کتابی که منتشر شده است در نقد و نکوهش یا ستایش آن آثار دیگری را روانه بازار کنند. حتی نقد نیز بهتر است و باید از دل فرهنگ جامعه و بر روی کاغذ جاری شود نه در پشت درهای بسته و از سوی افرادی که گاه حتی فرهنگ این کشور و خواست مردم آن را نمی دانند.

استاد دانشگاه تهران گفت: در سایه ی نبود حساب و کتاب و کپی رایت و عمل نشدن به قانون، سرنوشت ادب و فرهنگ کشور ما در دست نظریه پردازان قرار گرفته و حق انتخاب و اعمال نظر از مردم کشور سلب شده است.

انتخاب مهم ترین حقی است که یک کشور دموکراتیک برای مردم خود در نظر می گیرد. حقی که برگرفته از احترام به تصمیم و تشخیص آن ها است و بر شمارنده ی آزادی های فردی و اجتماعی آن ها است.

شهلا لاهیجی نیز در این خصوص گفت: چرا در تصمیم های سیاسی ما شایسته ی انتخاب تشخیص داده می شویم ولی زمانی که پای انتخاب خود ما به عنوان انسان هایی آزاد و بالغ به میان می آید، قدرت تشخیص ما زیر سوال می رود؟

لاهیجی ادامه داد: ما قدرت و شعور انتخاب رییس جمهوری خود را داریم پس این افراد چگونه به خود اجازه می دهند بگویند ما قدرت انتخاب کتاب های خود را نداریم. مردم قادر هستند کتاب خوب را ستایش و کتاب بد را نکوهش کنند. چرا این حق از آن ها گرفته می شود؟



***چه باید کرد؟

مردم کشور ما هرگز حق های خود را از یاد نمی برند. شاید بتوان گفت زیر تاثیر رویکردهای متفاوت مدیران فرهنگی و هنری، اعتراض مردم به شرایط میزان های متفاوتی پیدا می کند ولی از بین نمی رود. آن ها همواره به بهتر شدن وضعیت امیدوار هستند و از مسوولان برای تلاش در این راستا انتظار دارند.

ما اکنون با دولتی روبرو هستیم که از زمان روی کار آمدن، فرهنگ را یکی از بزرگ ترین دغدغه های خود عنوان کرده است. سخنان رییس جمهوری در جمع اهالی فرهنگ که سال گذشته ایراد شد، بسیاری از آن ها و مردم را امیدوار به تلاش دولت برای تغییر این رویه کرد. ولی دولت چگونه باید در این راه دشوار گام بردارد و برای اصلاح اقدام کند؟

برخی معتقدند مخالفان تندروی دولت اکنون و با درک تلاش دولت برای بهبود وضعیت فرهنگی کشور، تصمیم گرفته اند تا در مقابل دستیابی به این هدف حتی به قیمت آسیب ها فرهنگی به کشور بایستند.

صادق زیبا کلام در خصوص چگونگی مبارزه با این تفکر و اصلاح شرایط ممیزی در ایران گفت: دولت باید با احتیاط و در نظر گرفتن همه ی جانب ها و با تلاش و اصراری خستگی ناپذیر در این راه گام بردارد.

به عقیده ی زیباکلام، رویکرد دولت در این خصوص نباید اعتراض و شلوغ کاری بلکه احتیاط و گفت و گو باشد؛ چراکه این افراد عادت کرده اند در مقابل هرگونه اعتراضی از بهانه ی دفاع از دین و اسلام بهره ببرند که مبارزه با آن ها را بارها دشوارتر می کند.

استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران در ادامه با بیان اینکه بسیاری از کتاب هایی که اکنون در پشت سدهای ممیزی ارشاد قرار دارند- از جمه کتاب های خود او-، کتاب های تاریخی و شرحی از واقعه های رخ داده در کشور هستند گفت: برای اصلاح این رویه ی غلط و نهادینه کردن فرهنگ ضد ممیزی نیاز به استدلال و منطق داریم.

او ادامه داد: «علی جنتی» وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی فردی است که از سوی هر دو جناح اصولگرا و اصلاح طلب مورد احترام است. او با توجه به سمتی که در اختیار دارد و با در نظر گرفتن جایگاه خود به عنوان فردی که در خانواده یی مذهبی و شناخته شده رشد یافته است باید وارد این کارزار شود و کتاب هایی را که مهر توقیف و ممیزی خورده اند را مورد بازبینی قرار دهد.

به اعتقاد زیباکلام، نظارت مستقیم وزیر و رییس جمهوری بر این مساله بهترین راه حل خواهد بود. چراکه افراد شاغل در ارشاد و همچنین ممیزان باید به آن ها پاسخگو باشند.

زیباکلام در پایان گفت: دولت باید خود بصورت مستقیم وارد گود اصلاح وضعیت ممیزی و در عین حال با مخالفان وارد رایزنی منطقی شود و از اقدام هایی که به آشوب طلبی منجر خواهد شد، دوری کند.

پدیده های فرهنگی ظرف مدت کوتاهی ایجاد نخواهند شد. بنابراین تغییر رویه های فرهنگی غلط نیز نیاز به زمان و برنامه ریزی اصولی دارد. ضروری است که دولت و مردم همگی مبارزه با این پدیده را به نوعی رسالت خود تشخیص دهند و برای دستیابی به آن تلاش کنند. تنها در این صورت است که می توان به اثربخش بودن تلاش های دولت امیدوار بود.

شهلا لاهیجی در این خصوص گفت: ما در نیت دولت برای اصلاح شرایط هیچ تردیدی نداریم. ولی دولت باید این اصلاح را هرچه سریعتر و از راه درست آغاز کند.

او با اشاره به اینکه پیشنهاد برگزاری سمیناری تخصصی و آسیب شناسانه در خصوص بررسی ادعای ممیزان مبنی بر ایجاد فساد در جامعه از طریق کتاب، بارها از سوی او و همکارانش مطرح شده است، گفت: برگزاری این سمینار در صورتی موفقیت آمیز خواهد بود که همه ی افراد با گوش شنوا و با دغدغه ی کمک به فرهنگ در آن شرکت کنند.

او ادامه داد: اگر هر یک از ما به وظیفه یی که قانون برای ما تعیین کرده است، عمل کنیم، وضعیت درست خواهد شد. همه باید به چشم یک رسالت به این موضوع نگاه کنند و آن را وارد بازی های سیاسی نکنند.

به گفته ی لاهیجی این تغییر نگاه در کنار حمایت بخش های اجرایی دولت، حتی اگر سد ممیزی را از میان بر ندارد، بار سنگین آن را سبک تر خواهد کرد.

او در پایان گفت: مسوولان باید بدانند که مردم هرگز از مبارزه برای حق خود خسته نخواهند شد. چرا که آن ها حقوق خود را به خوبی می شناسند. ولی این زنجیره باید حفظ شود و مشکل ها باید مطرح شوند. تکرار این حرف ها و اصرار بر اصلاح امور در کنار تلاش های دولت بدون شک تاثیر خود را در دراز مدت بر جای خواهد گذاشت.