فریبا پژوه:زعفران بخشي از شناسنامه ايران در دنيا محسوب ميشود. خارج از فضاي سياسي جهاني، هنوز نام زعفران با تلفظ خاص واژه، در كنار نام ايران قرار ميگيرد، اما به نظر ميرسد كه روند كشت و صادرات اين محصول كشاورزي در چند سال گذشته دستخوش تغييرات و معضلاتي شده است. زعفران ايران كه بيش از 90 درصد نياز بازار جهان را تامين ميكند، امروز با مشكلاتي مواجه شده كه ميتواند به راحتي اين جايگاه را متزلزل كند. تقلب در تهيه اين محصول يكي ازاين مسائل است كه همزمان با افزايش قيمت آن، از سوي برخي سودجويان در بازارهاي داخلي و خارجي رواج يافته است. از سوي ديگرگفته مي شود كه به دليل مشكلات ناشي از تحريمهاي بينالمللي و محدوديتهاي ناشي از آن در صادرات، زعفران ايران به افغانستان قاچاق ميشود و از آنجا به عنوان زعفران توليد شده به نام افغانستان به ديگر كشورها صادر ميشود. بر اساس گزارشها افغانستان اقدام به كاشت و صادرات زعفران ميكند وبرخي دلالان و صادركنندگان سودجوي ايراني زعفران ايران را به افغانستان يا حتي هند قاچاق ميكنند. اگرچه فروش زعفران افغاني تاكنون نتوانسته در بازار جهاني جايگزين نوع ايراني آن شود اما با توجه به اينكه افغانستان اكنون حمايت سازمان ملل و مجامع بينالمللي را دارد با ممنوعيتي براي صادرات مواجه نيست اين در حالي است كه ايران حتي با توجه به لغو برخي تحريمهاي بينالمللي هنوز نميتواند در زمينه صادرات به راحتي عمل كند. به هر حال مساله اين است كه كاشت زعفران در هر يك از كشورها به طور قطع در بازار زعفران ايران در جهان تاثير خواهد گذاشت.
بازار زعفران در دست قاچاقچي ها
درميان محصولات كشاورزي كه از كشور قاچاق ميشوند، قاچاق طلاي سرخ روايت ديگري دارد چنان كه رييس اتحاديه صادركنندگان زعفران در استان خراسان رضوي معتقد است كه بازار زعفران به دست قاچاقچيان اداره ميشود. غلامرضا ميري، رييس اتحاديه صادركنندگان زعفران خراسان رضوي گفته است كه در حال حاضر ناهماهنگي بين ارگانهاي مختلف و سياستهاي غلط از جمله اخذ كد ملي كشاورز از صادركننده، راه را براي دلالان و قاچاقچيان زعفران باز كرده است.
وي گفت كه در حال حاضر از يك طرف شاهد در نظر گرفتن تسهيلات و مشوقهاي مختلف براي صادركننده جهت افزايش سرانه صادرات توسط دولت هستيم و از طرف ديگر، برخي نهادها تصميماتي ميگيرند كه موانعي را بر سر راه صادرات به وجود ميآورد. او با اشاره به اينكه در حال حاضر اخذ كد ملي كشاورز از صادركننده مهمترين مشكل صادرات زعفران است، تصريح كرد: اداره كل امور مالياتي استان براي شفافسازي در نظام مالياتي اقدام به اخذ كد ملي كشاورز از صادركننده ميكند اما اين راه درستي براي شفافسازي نيست، چرا كه كشاورز به دلايل مختلف از ارائه كد ملي خود به صادركننده امتناع كرده و زعفران خود را به دلالان و قاچاقچيان ميفروشد. ميري افزود: زماني كه صادركننده با موانع مختلف روبهرو شود به مسير قاچاق رو ميآورد و اين موضوع لطمات زيادي به ما وارد ميكند؛ در حال حاضر بزرگترين درد، فروش زعفران ايراني با برند افغاني است، ما نبايد بستري فراهم كنيم تا صادرات با مانع مواجه شود و دلالان در اين فضا رشد كنند.
رييس اتحاديه صادركنندگان زعفران استان از حمايت سازمان توسعه تجارت، جهادكشاورزي و وزارت صنعت، معدن و تجارت اظهار رضايت كرد و افزود: اين سه ارگان تمام تلاش خود را در جهت افزايش صادرات و رسيدن به سرانه 500 دلار صادرات در سال دارند اما با وجود مشكلات سيستمي و لزوم اخذ كد ملي كشاورز از صادركننده توسط سازمان ماليات، صادرات اين محصول همچنان با مشكل روبهرو است. ميري با بيان اينكه در حال حاضر وضعيت بازار به رفتار قاچاقچيان بستگي دارد، اظهار كرد: زماني كه قاچاقچيان زعفران راهي براي قاچاق پيدا ميكنند به بازار زعفران هجوم آورده و در نتيجه با افزايش تقاضا، قيمتها افزايش مييابد. از سوي ديگر عبداله ملا فيلابي، عضو پژوهشكده صنايع غذايي خراسان رضوي نيز با بيان اينكه بيشترين تقلب مربوط به زعفران در كشور امارات انجام ميشود، ميگويد: از آنجا كه گل گلرنگ شبيه كلاله زعفران است، استفاده از اين گياه براي توليد زعفران تقلبي بسيار زياد است. وي با اشاره به اينكه نسبت به كشور امارات در ايران تقلب كمتري در زعفران صورت ميگيرد، ميافزايد: تقلبهايي كه در كشورمان در مورد زعفران صورت ميگيرد، باعث بدنام شدن زعفران ايران در بازارهاي جهاني ميشود.
وي يادآور ميشود كه استفاده از گل گلرنگ بيشترين نمونه تقلب در مورد زعفران است كه حتي برخي به اين گياه عنوان زعفران مصنوعي را نيز ميدهند. ضمن اينكه استفاده از كاكل ذرت و گوشتهاي رشته رشته شده كه با رنگ زعفران رنگ آميزي شده، از ديگر تقلبهايي است كه در بحث زعفران صورت گرفته و باعث بدنامي كشورمان ميشود. عضو پژوهشكده صنايع غذايي خراسان رضوي با اظهار اميدواري از اينكه زعفران ايران تحت عنوان يك برند مشخص صادر شود، تاكيد ميكند: با داشتن يك برند مشخص، جلوي بسياري از اين تقلبها گرفته ميشود. هرچند استانداردهاي كشور بسيار قوي است و زعفرانهايي كه از مجاري قانوني صادر ميشود، به دليل استفاده از روشهاي پيشرفته ملكولي بهشدت كنترل ميشود و حتي اگر چندصدم درصد تقلب در زعفرانها صورت گرفته باشد، به راحتي تشخيص داده ميشود.
زعفران اصلي، زعفران فرعي
گذشته از مساله قاچاق در صادرات طلاي سرخ، شنيدن جمله زعفران اصل و زعفران فرعي براي مردم به صورت يك جمله متداول درآمده است، اما همين يك ضايعه براي گياهان كهن ايراني از جمله زعفران محسوب ميشود كه سهم عمدهيي در اشتغالزايي و رونق اقتصادي برخي مناطق كشور دارد. ايرج حسيني، كارشناس بخش گياهان دارويي سازمان فني و حرفهيي استان اصفهان در اين باره ميگويد: با وجود استراتژيك بودن گياه زعفران (از نظر قيمت و ايجاد اشتغال)، تقلب بازار اين گياه را ضايع كرده و اين روند همچنان بهشدت ادامه دارد. حسيني به زعفرانهاي تقلبي موجود در بازار اشاره ميكند و ميگويد كه گلبرگهاي گلرنگ، گلبرگ گل هميشه بهار، ريشههاي گوشت خشك شده راسته با استفاده از اسپري روغنهاي بيقيمت، اسپري عسل و آب يا گليسيرين، محلول پاشي نيترات آمونيم و نيترات پتاسيم، استفاده از قند آئورت، كلالههاي ذرت، ريشههاي گندم و جو، ريزوم زردچوبه، پرزهاي انار، زعفرانهاي زينتي و تفالههاي مجدد خود زعفران راههاي مناسب عرضه زعفران تقلبي است. وي درباره نحوه شناسايي ظاهري و علمي گياه زعفران ميگويد كه اندام مصرفي زعفران كلاله و خامه، بايد به صورت كامل قابل مشاهده باشد و سالم بودن اندام زعفران پس از خشك شدن نيز از ديگر راههاي شناسايي است. اين استاد بخش گياهان دارويي با بيان اينكه اسيدسولفوريك يكي از راههاي شناسايي زعفران اصل است، يادآور ميشود: در صورتي كه زعفران را در يك برگه كاهي فشار داده و در آن حالت، هيچ نوع چربي خارج نشود، نشان از اصل بودن گياه دارد. زعفران در صورت آتش گرفتن حالت كريستاله پيدا ميكند.
افزايش قيمت، دليل ايجاد تقلب
قيمت زعفران در چند ماه گذشته با سير صعودي مواجه بوده است. محسن احتشام، نايبرييس شوراي ملي زعفران ايران نيز با تاكيد بر اين مساله ميگويد: متاسفانه افزايش قيمت زعفران باعث ايجاد تقلب در اين محصول شده است، بنابراين بايد با ديد بلندمدت براي بازار زعفران برنامهريزي كنيم تا در سطح كلان و از نظر اجتماعي منافع كل مخاطبان اين بازار حفظ شود.
احتشام با بيان اينكه اكنون 98 درصد زعفران كشور در استان خراسان رضوي و جنوبي و 2 درصد در ديگر نقاط كشور توليد ميشود، كمبود نقدينگي، بالابودن هزينه بازاريابي، معرفي برند واحدهاي تخصصي صادراتي زعفران در سطح بازارهاي جهاني، بيثباتي قيمتها در بازار داخلي، ضعف ساماندهي و مديريت بر بازار زعفران و وجود فعاليتهاي غيرتخصصي و كنترل نشده و تقلب زعفران در بازارهاي جهاني را از مهمترين مشكلات صنعت زعفران ايران عنوان ميكند. در همين حال مدير جهاد كشاورزي قائنات با بيان اينكه نبود فرآوري و بستهبندي زعفران و در نتيجه برگشت برخي محمولهها يا خريد آن با قيمت پايين از سوي طرف خارجي، از مشكلات صادركنندگان زعفران است، يادآور ميشود: تقلب زعفران ازسوي برخي سودجويان نيز موجب اعتماد نكردن خريداران و كاهش قيمتها ميشود. محسن رئوفيفرد با اشاره به اينكه تعداد بهرهبرداران محصول زعفران در قائنات، 12 هزار و 850 نفر است، اجراي طرح شناسنامهدار كردن زعفران از مبدا و معرفي مراكز خريد اين محصول از سوي دولت را براي جلوگيري از سوءاستفاده دلالان ضروري ميداند ميگويد كه: خشكسالي و كمبود آب و نبود ثبات قيمت در بازار از مشكلات زعفرانكاران اين شهرستان است.