کسری بزرگ در صندوق‌های بازنشستگی

وابستگی صندوق‌های بازنشستگی به بودجه عمومی دولت در سال آینده، به سطح بی‌سابقه‌ای رسیده و رکورد 8 ساله را شکسته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد در حالی که امسال 435 هزار میلیارد تومان بودجه برای صندوق‌های بازنشستگی بحران زده ایران توسط دولت تزریق شده، در سال آینده قرار است با یک رشد 71 درصدی این عدد به 777 هزار میلیارد تومان برسد. این میزان معادل بیش از 17 درصد از بودجه عمومی کشور است. اما نکته مهم اینکه از سال 1396 به این سو، سابقه نداشته که این حجم از بودجه عمومی به صندوق‌های بازنشستگی اختصاص پیدا کند.

در ایران 17 صندوق بازنشستگی وجود دارد که در مجموع 28 میلیون مستمری‌بگیر اصلی را تحت پوشش قرار داده‌اند. اما مطابق با گزارش تازه مرکز پژوهش‌های مجلس، رشد فزاینده مقدار این کمک‌ها در اثر اتخاذ تصمیمات هزینه‌ساز برای صندوق‌ها و همچنین رسیدن تعداد قابل‌توجهی از شاغلان فعال به سن بازنشستگی است. طبق این گزارش، باتوجه به تغییرات جمعیتی در سال‌های آینده و حرکت کشور به سمت پیری جمعیت، بروز بحران در وضعیت پایداری مالی صندوق‌های بازنشستگی و درنتیجه افزایش وابستگی آنها به بودجه عمومی قابل پیش‌بینی بوده است.
 
شفاف نبودن منابع برخی صندوق‌های بازنشستگی
اگرچه بنا به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس ردی از کمک اختصاص یافته به بسیاری از این صندوق‌ها در بودجه عمومی وجود ندارد، از بین صندوق‌های بازنشستگی، صندوق بازنشستگی کشوری، سازمان تأمین اجتماعی، نیروهای مسلح، صندوق بازنشستگی کارکنان فولاد و صندوق وزارت اطلاعات از طریق منابع داخلی خود قادر به پرداخت حقوق و مزایای بازنشستگان خود نبوده و در بودجه سالانه به صورت مستقیم مبالغ قابل‌توجهی به آنها اختصاص می‌یابد. این در حالی است که اکثر صندوق‌های دستگاهی نیز این وضعیت را دارند، با این تفاوت که کمبود درآمد آنها از طریق دستگاه مادر مثل سازمان صدا و سیما و... تأمین می‌شود، از این‌رو ارقام تخصیص‌یافته به‌صورت شفاف در بودجه سنواتی درج نمی‌شود.

تأمین اعتبار 5400 میلیارد تومان از هزینه‌های صندوق بازنشستگی کارکنان صداو‌سیما در قانون بودجه سال 1404 از محل بودجه سازمان صدا‌و‌سیما انجام شده که نشانه‌ای بر چرایی عدم ذکر نشدن مقدار کمبود منابع مالی این نهادها در بودجه سال 1404 بوده است.
 
وضعیت صندوق‌های بازنشستگی در بودجه سال آینده
بررسی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس درباره میزان وابستگی صندوق‌های بازنشستگی به منابع عمومی بودجه سنواتی که همان درآمدهای دولت بوده نشان می‌دهد که در بودجه سال آینده، حدود 777 هزار میلیارد تومان اعتبار معادل 17.1 درصد از بودجه عمومی برای کمک به صندوق‌های بازنشستگی درنظر گرفته شده است. امسال 16 درصد از بودجه عمومی کشور به صندوق‌های بازنشستگی اختصاص یافته بود.

همان‌طور که توضیح داده شد، اعتبار اختصاص یافته به صندوق‌های بازنشستگی نهادهایی مثل صندوق بازنشستگی کارکنان صدا‌و‌سیما و صندوق بازنشستگی کارکنان بانک‌ها در جداول بودجه‌ای لحاظ نشده است؛ بنابراین روند افزایشی از سال 1396 به این‌سو، صورت گرفته است. نمودار ارائه شده روند افزایشی وابستگی صندوق‌های بازنشستگی به منابع عمومی و همچنین بزرگ‌تر شدن سهم‌شان در بودجه را نشان می‌دهد.

طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، از کل اعتبارات تخصیصی، سهم صندوق بازنشستگی کشوری 50.7 درصد بوده است که ۳۹۴ هزار میلیارد تومان را شامل می‌شود. همچنین اعتباراتی برای متناسب‌سازی حقوق بازنشستگان کشوری، لشکری و فولاد نیز تعیین شده که به ترتیب ۲۳.۸ درصد و ۲۳.۲ درصد از کل اعتبارات را به خود اختصاص می‌دهند. مبلغ اختصاص‌یافته به صندوق بازنشستگی کشوری، 54 درصد رشد داشته و سازمان تأمین اجتماعی و نیروهای مسلح 36 درصد افزایش نشان می‌دهد.
میزان رشد اعتبارات تخصیص یافته برای صندوق فولاد، 33 درصد است. برای صندوق وزارت اطلاعات نیز 40 درصد رشد در نظر گرفته شده است.
 
کاهش سهم درمان صندوق تأمین اجتماعی
اعتبارات اختصاص داده شده در بودجه سال 1404، به صندوق بیمه تأمین اجتماعی به‌عنوان بزرگ‌ترین صندوق بیمه‌ای کشور که حدود 53 درصد از جامعه را تحت پوشش خود قرار داده است، 968 هزار میلیارد تومان مصوب شده است که 70 درصد از این منابع از محل وصولی‌های ناشی از حق بیمه، ۲0 درصد از محل وصول تعهدات دولت و 7 درصد وصولی حاصل از سرمایه‌گذاری‌ها و فروش دارایی ها درنظر گرفته شده است.

یکی از نکات مهم در وضعیت کنونی سازمان تأمین اجتماعی، سهم پررنگ تعهدات دولت در سبد درآمدی این سازمان است. این عدد که تا پیش از سال 1400 در قسمت منابع بودجه سازمان لحاظ نمی‌شد، اولین‌بار در سال 1400 سهمی برابر ۲1 درصد به خود اختصاص داد که با روندی نوسانی در سال 140۳ به ۲0 درصد رسیده است.

با توجه به کاهش نسبت پشتیبانی و تحمیل تعهدات دارای بار مالی قابل توجه در سال‌های اخیر همچون متناسب‌سازی حقوق بازنشستگان؛ این اهمیت دوچندان شده است. سهم درمان از بودجه تأمین اجتماعی به‌تدریج کاهش یافته و این موضوع می‌تواند منجر به فشار هزینه در بخش درمان و کاهش کیفیت خدمات و به خطر افتادن سلامتی اقشار مزدبگیر شود.
سهم درمان از 23 درصد بودجه مصوب در سال 1399 به حدود 16 درصد در سال 1403 کاهش یافته است. این گزارش تأکید کرده که با توجه به اهمیت خدمات درمانی و همچنین چشم‌انداز افزایش نیاز جامعه به خدمات درمانی لازم است در سیاست‌های بودجه‌ای، هزینه‌ای و تخصیص منابع این بخش اصلاحات لازم صورت گیرد.

افزایش سهم روند فزاینده در بخش سایر هزینه‌ها در صندوق تأمین اجتماعی از 4 درصد در سال 1398 به 10 درصد در سال 1403 نشان از عدم پرداخت تعهدات دولت و کارفرماها از سال‌های قبل و بازپرداخت اصل و سود تسهیلات دریافتی سازمان است.
 
صندوق بازنشستگی کشوری صندوقی تمام دولتی
صندوق بازنشستگی کشوری بشدت به اعتبارات دولتی وابسته است، به‌طوری که بیش از 81 درصد منابع آن از دولت تأمین می‌شود. این وابستگی نشان‌دهنده ناپایداری ساختار مالی صندوق‌ها و نیاز به اصلاحات جدی در مدیریت مالی آنهاست.

در هنگام ارائه بخش اول لایحه بودجه سال 1404 توسط رئیس‌جمهوری به مجلس، سازمان برنامه در آن پیشنهاد داده بود که تمامی صندوق‌های بازنشستگی که توانایی پرداخت حقوق به مشمولان خود را ندارند، دراختیار این سازمان قرار داده به شرط آنکه بدهی‌های‌شان، بخشیده شود.

بودجه مصوب صندوق بازنشستگی کشوری در سال‌جاری ۳4۵ هزار میلیارد تومان بوده که با مشارکت ۲۸0 هزار میلیارد تومانی دولت به صورت «تراز» درآمده، در واقع این بودجه 280 هزار میلیارد تومان «کسری» داشته است. به عبارت دیگر، بیش از ۸1 درصد از کل منابع صندوق بازنشستگی کشوری وابسته به اعتبارات دولتی است.