زمانی برای «وقت‌کشی» نداریم!

مکانیسم ماشه حالا دیگر فقط سایه‌ای محو و مبهم و ترسناک پیش روی ایران نیست بلکه با نزدیک شدن به ماه‌های آخر امکان اجرای آن از همیشه به ما نزدیک‌تر شده و از جلوه تنها سایه نیز خارج می‌شود. شرایط جدید در حالی به وجود می‌آید که نشست دوره‌ای شورای امنیت سازمان ملل درباره قطعنامه ۲۲۳۱ شب سه‌شنبه ۲۷ آذر برگزار شد و رزماری دی‌کارلو، معاون دبیرکل سازمان ملل در امور سیاسی ابتدا هجدهمین گزارش آنتونیو گوترش درباره اجرای این قطعنامه و توافق هسته‌ای ایران را قرائت کرد. 

در همین جلسه بسیار مهم و حساس بود که «جیمز کاریوکی» سفیر و معاون نمایندگی انگلیس در سازمان ملل گفت که «بریتانیا و شرکای ما در E۳ مصمم به دستیابی به یک راه‌حل دیپلماتیک هستند. ما به تعامل با ایران برای یافتن راهی سازنده ادامه خواهیم داد. اما بگذارید روشن بگویم؛ با نزدیک شدن به موعد انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت در اکتبر آینده (سال ۲۰۲۵)، در مقطع حساسی قرار داریم. ما هر گام دیپلماتیک لازم را برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای از جمله فعال‌سازی مکانیزم ماشه، در صورت لزوم برخواهیم داشت.»

اشاره این مقام انگلیسی اما اولین و شاید از معدود اظهارات روزهای اخیر نبوده؛ کما این که 16 آذر ماه و در میانه تحولات خاورمیانه و در‌ شرایطی که همه توجه‌ها به سوریه معطوف بود، نمایندگان انگلیس، آلمان و فرانسه در سازمان ملل در نامه‌ای به شورای امنیت، از آمادگی خود برای فعال‌کردن مکانیسم ماشه به منظور بازگشت قطع‌نامه‌های شورای امنیت خبر دادند و حتی مدعی شدند‌: «تهران باید برنامه هسته‌ای خود را کاهش دهد تا فضای سیاسی مساعد برای پیشرفت معنادار و یافتن راه‌حل از طریق مذاکره ایجاد کند.»

نمایندگان سه کشور اروپایی طرف برجام، در ادامه نامه خود درباره ماهیت برنامه هسته‌ای ایران نیز گفتند:«ما بر عزم خود برای استفاده از همه ابزار‌های دیپلماتیک برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای، از جمله استفاده از مکانیسم ماشه (اسنپ‌بک) در صورت لزوم تأکید می‌کنیم». همچنین به گفته کشور‌های اروپایی «افزایش ظرفیت غنی‌سازی اورانیوم در ایران هیچ توجیه غیر‌نظامی ندارد» و تلاش می‌کنند «با تهدید به فعال‌کردن مکانیسم ماشه، تهران را تحت فشار قرار دهند.»

دست تروئیکای اروپایی روی ماشه

البته که به دنبال ارسال نامه تروئیکای اروپایی عضو برجام و اعلام آمادگی برای فعال‌کردن مکانیسم ماشه، خبرگزاری رویترز نیز به نقل از گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام کرد که «ایران با درخواست آژانس برای افزایش اقدامات نظارتی در فردو موافقت کرد.»

این در حالی است که 22 آذر ماه یعنی 5 روز پیش از برگزاری نشست شورای امنیت سازمان ملل نیز یک بار دیگر سه کشور اروپایی بریتانیا، فرانسه و آلمان به شورای امنیت سازمان ملل متحد اطلاع دادند که در صورت لزوم آماده هستند سازوکار موسوم به بازگشت فوری همه تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران را که به «مکانیسم ماشه» نیز شناخته می‌شود آغاز کنند.

به این ترتیب تنها در یک ماه اخیر دستکم سه بار تروئیکای اروپایی به ایران اولتیماتوم داده که آماده بازگرداندن همه تحریم‌های مربوط به قطعنامه 2231 علیه ایران است.

اما سوال مهم‌تر این است که چرا مساله مکانیسم ماشه و بازگرداندن تحریم‌ها چنین مورد توجه و تاکید قرار گرفته است؟ شاید بتوان بخشی از این تاکیدها را مربوط به زمانبندی خاص برجام دانست.

روحانی چه چیز را می‌دانست؟

در این بین اشاره حسن روحانی در روز دوشنبه ۲۶ آذر ماه و در جلسه دوره‌ای با وزیران و معاونانش در دولت‌های یازدهم و دوازدهم را باید از موارد کلیدی برای درک بهتر تاکید اروپایی‌ها بر مکانیسم ماشه دانست. رئیس دولت‌های یازدهم و دوازدهم در این نشست اما موضعی شبیه به سخنان سیدعباس عراقچی، وزیر خارجه و عضو هیات مذاکره‌کننده ایران در توافق هسته‌ای را تکرار کرد و در بخش پایانی سخنانش درباره برجام گفت: «اگر در چند ماه آینده بتوانیم تا مهر ۱۴۰۴ برجام را با تدبیر لازم حفظ کنیم، کار بزرگی انجام گرفته است.» 

موعدی که روحانی به آن اشاره کرده موعد پایان قطع‌نامه ۲۲۳۱ است که پس از توافق هسته‌ای و در ادامه آن در شورای امنیت سازمان ملل تصویب شد. براساس  این تصویب اگر این قطعنامه به طور خودکار پایان یابد، همه چیز از بین خواهد رفت، اما به گفته عراقچی «احتمالا قبل از آن، اگر توافقی نشود، ما با شرایط بحرانی مواجه خواهیم بود.» 

این یعنی موعد مهر ۱۴۰۴ برای ایران شبیه شمشیری دو‌لبه است. از یک سو اگر شرایط فعلی بدون هیچ تغییری به مهر ۱۴۰۴ برسد، قطع‌نامه ۲۲۳۱ به پایان خود رسیده و اعضای توافق هسته‌ای دیگر نمی‌توانند از این سازوکار علیه ایران برای بازگشت تحریم‌ها استفاده کنند و در این وضعیت اساسا غربی‌ها باید از نقطه صفر برای تحریم علیه ایران بازی را آغاز کنند و دست به تدوین قطع‌نامه علیه ایران بزنند و دوباره تلاش کنند تا سایر کشورها برای تصویب با آنان همراه شوند.

 اما اگر پیش از این موعد این سازوکار از سوی اروپا یا آمریکا فعال شود به معنای بازگشت و فعال شدن شش قطع‌نامه شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران است. در واقع به نظر می‌رسد حالا دو طرف این معادله به خوبی می‌داند که زمانی کمتر از 10 ماه برای نجات از مکانیسم ماشه و یا اجرای آن در دست دارد.

سازوکار مکانیسم ماشه 

 برای مکانیسم ماشه یک روند مشخص در درون برجام طراحی و تدوین شده و براساس این سازوکار اگر عضوی به این نتیجه برسد که عضو دیگری به تعهدات خود ذیل برجام پایبند نیست، موضوع را به «کار گروه رفع تحریم» که با نماینده ارشد اتحادیه اروپا هماهنگ است، ارجاع می دهد.

پس از این ارجاع نیز این کارگروه، ۳۵ روز فرصت دارد جهت رضایت طرفین، مشکل را رفع کند. در این چارچوب ابتدا موضوع به کمیته مشترک ارجاع می‌شود که از ۸ نماینده یعنی ۶ نفر از ۱+۵، یک نفر از اتحادیه اروپا و یک نفر از ایران تشکیل خواهد شد. این کمیته نیز ۱۵ روز وقت دارد تا به موضوع رسیدگی کند.

در این فاصله اگر یک عضو بر عدم حل اختلاف اصرار داشته باشد کمیته موضوع را به سطح وزرای خارجه می‌برد و فقط ۱۵ روز برای حل مسئله زمان در نظر گرفته شده و اگر کمیته این زمان را تمدید نکند هیات مشاور سه نفره و یکی از آن‌ها مستقل از برجام ظرف ۱۵ روز رای خود را درباره اختلاف اعلام می‌کند. اگر موضوع باز هم به نتیجه نرسد بار دیگر به کمیته مشترک ارجاع شده و ۵ روز زمان برای حل آن در نظر گرفته می‌شود.

پس از حل نشدن اختلاف در این مرحله است که موضوع به شورای امنیت سازمان ملل می‌رود. اینجا مرحله پایانی سازوکار حل اختلاف در برجام است.

اروپایی‌ها هم مثل ما می‌دانند 

اگر اسنپ‌بک فعال شود، قطع‌نامه ۲۲۳۱ متوقف و شش قطع‌نامه قبلی شورای امنیت مرتبط با ایران که قطع‌نامه ۲۲۳۱ آن‌ها را ملغی کرده بود، دوباره به اجرا درمی‌آیند. این قطع‌نامه‌ها شامل تحریم‌های همه‌جانبه علیه نهاد‌ها و افراد حقیقی و حقوقی در ایران می‌شود و دولت‌ها و اتحادیه اروپا نیز ملزم به رعایت آن‌ها خواهند بود. باید توجه داشت که این 6 قطعنامه نه تحریم‌های آمریکا و یا تحریم‌های خاص و منفرد کشورهای اروپایی که موارد مربوط به شورای امنیت سازمان ملل است و می‌تواند صدمات جبران‌ناپذیری دوباره برای ایران در پی داشته باشد. این قطعنامه دقیقا همان‌هایی هستند که احمدی نژاد با لفظ کاغذ پاره نام برد و برای ملغی کردنشان هزینه سنگین به کشور تحمیل شد.

مساله اکنون این است که همان قدر که رئیس‌جمهور پیشین ایران و وزیر خارجه دولت چهاردهم می‌داند که اگر تا مهرماه 1404 بتوانیم از این گردنه عبور کنیم دیگر اسنپ‌بک معنا ندارد، تروئیکای اروپایی، کل کشورهای طرف برجام و آمریکا و کانادا و سازمان ملل و البته آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز می‌دانند که شاید ایران به دنبال وقت‌کشی است و ابدا تن به این روند و بازی نخواهد داد.

    اگر همچنان تندروها تصور می‌کنند که با وقت‌کشی می‌توانند خود را تا مهرماه سال آینده بیمه کنند، اروپایی‌ها دست آنها را خوانده‌اند و اولتیماتوم‌ها و ضرب‌العجل‌های روزهای اخیر نیز نشان می‌دهد که برای طرف‌های برجام، تابستان سال 2025 نقطه پایان است

تابستان 1404 و بازگشت ماشه 

اخیرا نیز دیپلمات سابق ایران در نیویورک گفته بود که: نامه تروئیکای اروپا اقدامی در ادامه روندی است که حداقل از نوامبر ۲۰۲۳ شروع شده و هدف آن زمینه‌سازی و فراهم کردن بستر مناسب برای بازگرداندن قطعنامه‌های شورای امنیت علیه ایران است. لغو این قطعنامه‌ها که در پی توافق برجام و صدور قطعنامه ۲۲۳۱ ممکن شد، مطابق بند ۱۱ همان قطعنامه در صورت شکایت یکی از اعضای برجام مبنی بر نقض فاحش برجام قابل احیا است.

    16 آذرماه و در میانه تحولات خاورمیانه و در‌شرایطی که همه توجه‌ها به سوریه معطوف بود، نمایندگان انگلیس، آلمان و فرانسه در سازمان ملل در نامه‌ای به شورای امنیت، از آمادگی خود برای فعال‌کردن مکانیسم ماشه علیه ایران به منظور بازگشت قطع‌نامه‌های شورای امنیت خبر دادند

کوروش احمدی درباره مکانیسم ماشه تصریح کرده بود:‌«در صورتی که توافقی حاصل نشود فعال شدن مکانیسم ماشه قطعی است و بر خلاف گفته اخیر معاون اول رئیس‌جمهور موضوع اصلا به یک شوخی شبیه نیست. بلکه بسیار جدی است. به عبارت دیگر طرف غربی اجازه نخواهد داد که با منقضی شدن قطعنامه ۲۲۳۱ برنامه هسته‌ای ایران در وضعیت کنونی از هر گونه مداخله شورای امنیت آزاد شود؛ خاصه آنکه با توجه به تحولات سیاسی در سطح جهانی و حق وتوی روسیه و چین، معلوم نیست غرب بتواند خارج از چارچوب موجود، قطعنامه تحریمی دیگری علیه ایران از شورای امنیت بگیرد؛ لذا چارچوب حقوقی موجود را به راحتی رها نخواهند کرد. »

در واقع این دیپلمات سابق به نوعی تاکید دارد که طرف‌های اروپایی اگر ایران به سراغ میز مذاکره و آن هم مذاکرات هدفمند و سودمند و نه وقت‌کشی نرود از فرصت بازگشت تحریم‌ها با اسنپ بک نخواهند گذشت.

پیام عراقچی برای مذاکرات شرافتمندانه 

اظهارات کوروش احمدی را اما اکنون باید همراه با جدیدترین گفته‌های عباس عراقچی در نشست وزرای خارجه گروه D۸ در قاهره بازخوانی کرد. عراقچی دیروز گفته است که: «ما همچنان منتظر تصمیم طرف‌هایی هستیم که با آن‌ها وارد مذاکره شده‌ایم که متشکل از سه کشور اروپایی چین، روسیه و طرف امریکایی است که از برجام خارج شد. ما به صلح‌آمیز بودن پرونده هسته‌ای خویش اطمینان کامل داریم و هیچ مخالفتی با مشارکت و همکاری دیگران نداریم و حتی پس از خروج امریکا به هیچ وجه میز مذاکراه را رها نکرده‌ایم.»

    سخنان دیروز عباس عراقچی، وزیر خارجه در نشست وزرای خارجه گروه D۸ مبنی بر اینکه «ما آماده‌ایم تا وارد مذاکرات شرافتمندانه بر اساس احترام و منافع متقابل شویم» را می‌توان نشانه و پیامی از سوی ایران برای بازگشت به مذاکرات دانست

عراقچی تاکید کرد: «ما آماده‌ایم تا وارد مذاکرات شرافتمندانه بر اساس احترام و منافع متقابل شویم .برای جلوگیری از تشدید تنش و در چارچوب اقدامات دیپلماتیک می‌توان از راه‌های مسالمت‌آمیز به راه‌حل‌هایی دست یافت.»

شاید سخنان دیروز عراقچی را بتوان نشانه و پیامی از سوی ایران برای بازگشت به مذاکرات دانست. مذاکراتی که عراقچی تاکید دارد باید شرافتمندانه باشد.

در این بین باید توجه داشت که اگر هم چنان طیف تندروی درون نظام و دولت تصور می‌کنند که با وقت‌کشی می‌توانند خود را تا مهرماه سال آینده بیمه کنند اروپایی‌ها نیز دست آنان را خوانده‌اند. اولتیماتوم‌ها و ضرب‌العجل‌های روزهای اخیر نیز به خوبی نشان می‌دهد که برای طرف‌های برجام، تابستان سال 2025 نقطه پایان این ماجراست و دیگر به راحتی از موضع خود عقب نخواهند کشید و طرف مقابل یعنی ایران نیز اکنون با توجه به شرایط منطقه از همیشه بیشتر به مذاکراتی در چارچوب منافع کشور نیاز دارد.