آتشِ سیگار زیر پای اقتصاد

مهدی فیضی‌صفت: صنعت دخانیات ایران، به‌ویژه در حوزه تولید و مصرف سیگار و تنباکو معسل، این روزها زیر فشار سیاست‌های ناکارآمد، افزایش قاچاق و تخلفات گسترده‌ای قرار دارد که نه تنها سلامت جامعه را تهدید می‌کند، بلکه به اقتصاد کشور نیز آسیب‌های جدی وارد کرده است. بر اساس آمار ارائه‌شده از سوی محمدرضا تاجدار، رئیس انجمن تولیدکنندگان محصولات دخانی، علیرغم رشد ۱۶ درصدی تولید سیگار داخلی در هشت ماهه نخست سال ۱۴۰۳، تولید تنباکوی معسل کاهش ۷۲ درصدی داشته است. این کاهش در حالی رخ داده که بازار همچنان اشباع از این محصول است و نشانی از کمبود وجود ندارد. سؤال مهم این است که چرا با وجود چنین کاهش چشمگیری، کمبودی در بازار حس نمی‌شود؟ پاسخ روشن است؛ قاچاق گسترده و تولیدات غیرقانونی.

سیاست‌گذاری اشتباه، زمینه‌ساز گسترش قاچاق

تاجدار در نشست اخیر خود تصریح کرد سیاست‌های مالیاتی سنگین و عوارض بی‌رویه، تولید قانونی در کشور را به شدت محدود کرده است. او با ارائه مثال‌هایی از فشارهای اقتصادی وارد بر تولیدکنندگان داخلی گفت: «تولیدکنندگان داخلیِ تنباکوی معسل با نشان‌های ایرانی، ملزم به پرداخت ۴۲ درصد مالیات ارزش افزوده و حق انحصار هستند، در حالی که این رقم برای برندهای بین‌المللی به ۵۷ درصد می‌رسد. علاوه بر این، مالیات جدیدی به‌عنوان مالیات گرمی وضع شده که برای هر بسته ۵۰ گرمی تنباکو، ۲۴ هزار و 500 تومان مالیات اعمال می‌شود». این هزینه‌های سنگین موجب شده تولیدکنندگان داخلی نتوانند با قاچاقچیان رقابت کنند.

نتیجه این سیاست‌ها، تعطیلی بسیاری از کارخانه‌ها و انتقال سرمایه به کشورهای همسایه نظیر امارات و عراق بوده است. تاجدار توضیح داد: «سرمایه‌گذاران بزرگ، تولید را در این کشورها انجام می‌دهند و از طریق مرزهای غیرقانونی وارد ایران می‌کنند. محصولاتی که هیچ نظارتی بر کیفیت آن‌ها وجود ندارد و با قیمت‌هایی به‌مراتب پایین‌تر از هزینه تولید داخلی، به بازار عرضه می‌شوند».

او همچنین به روش‌های رایج قاچاق اشاره کرد و گفت: «براساس گزارش‌های بین‌المللی، در سال ۲۰۲۳ حدود ۴۵۷ میلیون دلار سیگار از کشورهایی نظیر عمان، ارمنستان و امارات به مقصد ایران ارسال شده است. این در حالی است که گمرک ایران اعلام کرده هیچ سیگاری به صورت قانونی وارد کشور نشده است».

دور زدن قانون؛ نتیجه مستقیم نظارت ضعیف

یکی از نکات تأمل‌برانگیز در گزارش تاجدار، به‌وضوح دور زدن قانون از سوی فعالان این صنعت است. او گفت: «شرایط به‌گونه‌ای است که قانونی شبیه به تابلو دور زدن ممنوع وضع شده، اما هیچ راه جایگزینی وجود ندارد؛ بنابراین، همه مجبور هستند قانون را دور بزنند». این بی‌نظمی منجر به گسترش قاچاق و تولیدات غیرقانونی شده و شرایطی ایجاد کرده که بیش از ۹۰ درصد از فعالان این حوزه عملا خلاف قانون عمل می‌کنند.

وضع مالیات‌های سنگین و نبود نظارت کافی، نه‌تنها اقتصاد کشور را از درآمدهای بالقوه محروم کرده، بلکه سلامت عمومی جامعه را نیز به خطر انداخته است. مصرف بالای سیگار و تنباکوی قاچاق که فاقد استانداردهای لازم هستند، اثرات جبران‌ناپذیری بر سلامت مردم دارد. تاجدار با اشاره به آمار مصرف داخلی اظهار داشت: «در حال حاضر، حدود ۱۱۰ میلیارد نخ سیگار در کشور مصرف می‌شود که سرانه مصرف روزانه هر فرد را به حدود چهار نخ می‌رساند؛ عددی که به وضوح بالاست».

برای مقابله با این بحران، تجدید نظر در سیاست‌های مالیاتی و تقویت نظارت بر مرزها و بازار داخلی ضروری است. تاجدار تأکید کرد: «قانون‌گذار باید در تدوین قوانین دقت بیشتری کرده و از اعمال سیاست‌هایی که تنها قاچاقچیان را تقویت می‌کند، اجتناب کند. در غیر این صورت، نه تنها تولید داخلی از بین خواهد رفت، بلکه سلامت، اشتغال و درآمدهای دولتی نیز قربانی خواهند شد».

سیاست‌گذاران باید درک کنند مبارزه با قاچاق تنها با افزایش فشار بر تولیدکنندگان قانونی ممکن نیست. فقط با ایجاد فضای رقابتی سالم، کاهش مالیات‌های بی‌رویه و تقویت نظارت می‌توان این بحران را مدیریت کرده و به سوی بهبود وضعیت حرکت کرد. قاچاق سیگار در ایران که با آمار و ارقام تکان‌دهنده‌ای همراه است، یکی از بحران‌های جدی اقتصادی و اجتماعی کشور به شمار می‌آید. حجم بالای واردات غیررسمی - حتی برخی کشورها به صورت رسمی میزان صادرات خود به ایران را اعلام کرده‌اند - نشان‌دهنده ضعف جدی در مدیریت مرزها و سیاست‌گذاری‌ها است. محمدرضا تاجدار، رئیس انجمن تولیدکنندگان، واردکنندگان و صادرکنندگان محصولات دخانی، در اظهارات اخیر خود به صراحت از بحران در این حوزه سخن گفت. او اظهار داشت قانونی که قابلیت اجرا ندارد، صرفا بستری برای دور زدن قانون و افزایش قاچاق فراهم می‌کند.

ناتوانی در کنترل مرزها و پیامدهای مالیات‌های سنگین
تاجدار به وضوح تأکید می‌کند سیاست‌های وضع شده برای کنترل مصرف تنباکو و سیگار، در عمل نتیجه معکوس داده‌اند. مالیات‌های سنگین بر تولیدکنندگان داخلی، به‌ویژه در حوزه تنباکوی معسل، باعث شده بسیاری از تولیدکنندگان فعالیت‌های خود را تعطیل کنند یا به کشورهای همسایه منتقل شوند. به گفته او، این مالیات‌ها و عوارض، عملا تولید قانونی را از دور رقابت خارج کرده‌اند. شرکت‌هایی که نمی‌خواستند وارد چرخه قاچاق شوند، کارخانه‌های خود را تعطیل کرده و به کشورهای دیگر مهاجرت کرده‌اند، در حالی که محصولاتشان همچنان به وفور در بازار ایران یافت می‌شود. این نقل قول بیانگر یکی از عمیق‌ترین مشکلات ساختاری در این حوزه است؛ سیاست‌گذاری‌هایی که نه تنها تولید داخلی را از بین می‌برد، بلکه مسیر قاچاق را هموار می‌کند.

واردات غیررسمی و سهم بزرگ قاچاق
یکی از نکات برجسته در گزارش تاجدار، اشاره به آمار واردات غیررسمی است. او اعلام کرد ۴۵۷ میلیون دلار سیگار در سال ۲۰۲۳ به صورت غیررسمی به ایران وارد شده است. این حجم معادل حدود ۴۰ میلیارد نخ سیگار است که از مبادی غیررسمی به کشور رسیده‌اند؛ در حالی که گمرک ایران هیچ آماری از واردات قانونی این محصولات ارائه نکرده است. این تضاد آماری نشان می‌دهد مرزهای کشور برابر قاچاق کاملا بی‌دفاع هستند.

مصرف بالای سیگار و تنباکوی قاچاق نه‌تنها به اقتصاد کشور ضربه می‌زند، بلکه سلامت عمومی را نیز تهدید می‌کند. محصولات قاچاق به دلیل نبود نظارت کیفی، اغلب از استانداردهای لازم برخوردار نیست و ممکن است آسیب‌های بیشتری به مصرف‌کنندگان وارد کند. در این میان، قانون‌گذار و نهادهای نظارتی که باید حافظ منافع عمومی باشند، عملا به واسطه ضعف‌های خود، به این بحران دامن زده‌اند.

حل این بحران مستلزم تغییرات جدی در چند حوزه است؛ بازنگری در قوانین مالیاتی، کنترل مؤثر مرزها، ایجاد سازوکارهای حمایتی برای تولیدکنندگان داخلی و آگاهی‌رسانی به مردم. مالیات‌های سنگین که تولیدکنندگان داخلی را از دور خارج می‌کنند باید تعدیل شوند تا رقابت با محصولات قاچاق ممکن شود. افزایش نظارت و به‌کارگیری فناوری‌های پیشرفته برای کنترل مبادی ورودی کشور از جمله راهکارهای ضروری است. حمایت از تولیدکنندگان داخلی با کاهش مالیات‌ها و تسهیل فرایندهای تولید می‌تواند بازار داخلی را از چنگ قاچاقچیان بیرون آورد. اطلاع‌رسانی درباره خطرات مصرف محصولات قاچاق هم می‌تواند تقاضا برای این محصولات را کاهش دهد. قاچاق سیگار نه تنها مسئله‌ای اقتصادی، بلکه بحرانی اجتماعی و فرهنگی است. تا زمانی که مسئولان درک درستی از ابعاد مختلف این معضل نداشته باشند و اقدامات جدی برای رفع آن انجام ندهند، این چرخه معیوب همچنان ادامه خواهد یافت و آسیب‌های جبران‌ناپذیری به اقتصاد و سلامت عمومی وارد خواهد کرد.