این روزها دوباره موضوع رفع فیلترینگ داغ شده است؛ موضوعی که یکی از وعده‌های شاخص مسعود پزشکیان در انتخابات ریاست جمهوری بود. وعده‌ای که وقتی ماه پیش، در قامت رئیس‌جمهور در نخستین جلسه شورای عالی فضای مجازی آن را به برخورد با فیلترشکن‌ها به جای دستور رفع فیلترینگ تقلیل داد، واکنش‌های منفی فراوانی را به سمت دولتش روانه کرد.

اما این پایان قصه نبود. در پس و پشت ماجرا تلاش‌ها برای رفع فیلترینگ جدی‌تر از همیشه ادامه داشت.

 این روزها نه تنها بدنه دولت جدید، که اصولگرایان هم از بی‌حاصلی فیلترینگ و لزوم رفع آن سخن به میان می‌آورند، به طوری که اخیرا زمزمه‌هایی در خصوص رفع عن‌قریب فیلترینگ از سوی شماری از چهرهای شاخص اصولگرایی از جمله عزت‌الله ضرغامی، عضو شورای عالی فضای مجازی مطرح و حتی خبر‌های جسته و گریخته‌ای در خصوص رفع فیلتر پلتفرم‌های تلگرام و اینستاگرام در شبکه‌های مجازی منتشر شد. خبرهایی که خیلی زود تکذیب شدند.

 بهزاد اکبری، رئیس هیأت مدیره شرکت ارتباطات زیرساخت رفع فیلتر پلتفرم‌های اینستاگرام و تلگرام را تکذیب کرد و گفت: «برداشتن فیلتر این پلتفرم‌ها صحت ندارد».

این خبرهای ضد و نقیض در خصوص فیلترینگ در حالی است که جدای از مطالبات عمومی بسیاری از دولتمردان هم ادامه فیلترینگ را تنها زیانی می‌دانند که هر روز بر کشور و شهروندان وارد می‌شود.

دیروز علی ربیعی، دستیار اجتماعی رئیس‌جمهور، گفت که سالی یک میلیارد دلار پول مردم صرف فیلترینگ می‌شود. 

در حالی که اخیرا جلال رشیدی‌کوچی، نماینده سابق مجلس که پیش از این خبرش در خصوص رفع ممنوعیت واردات گوشی آیفون درست از آب درآمده بود، در استوری جدیدی در صفحه اینستاگرام خود اعلام کرد که به زودی شاهد رفع فیلترینگ فضای مجازی خواهیم بود. با این حال از نظر صاحبنظران ماجرای فیلترینگ در ایران بسیار پیچیده‌تر از واردات گوشی آیفون است و به مناسبات جهانی و تحولات اجتماعی در ایران گره خورده و به همین دلیل نمی‌توان منتظر تحقق این پیش‌بینی رشیدی‌کوچی هم بود.

در روزهای اخیر اعضای مجلس خبرگان رهبری در بیانیه پایانی دومین اجلاسیه رسمی دوره ششم خطاب به مسئولان اعلام کردند: «دولت با دغدغه‌مندی بیشتری نسبت به مدیریت صحیح فضای مجازی اهتمام داشته باشد». این سخنان از نظر بسیاری به معنای ادامه فیلترینگ تلقی و حرف و حدیث‌های جانبی درخصوص رفع آن تنها تلاشی برای مدیریت اعتراض شهروندان برداشت شد. 

به اعتقاد صاحبنظران تاکید پزشکیان درخصوص رفع فیلترینگ در حد همان وعده انتخاباتی است، چراکه فیلترینگ رای شورای عالی امنیت ملی است و مسعود پزشکیان، به عنوان رئیس‌جمهور تنها عضوی از شورایی است که اغلب اعضای آن مواضع تند و تیزی به موضوعات امنیتی دارند.

    منتقدان فیلترینگ از جمله علی ربیعی، دستیار اجتماعی رئیس‌جمهور این سوال را مطرح می‌کند که «فایده فیلترینگ را نمی‌فهمم. فایده فرهنگی دارد؟ چه کسی دسترسی ندارد؟ آن چیزی که باید تبادل شود، تبادل می‌شود. آیا محتوایی بوده که قرار بوده است منتشر شود، اما در اثر فیلترینگ منتشر نشده است. چه فایده‌ای دارد که سالانه یک‌میلیاد دلار پول مردم صرف آن می‌شود؟»

اینترنت آزاد؛ برای مردم پولی، برای مسئولان مجانی!

ماجرای فیلترینگ در ایران ماجرای جدیدی نیست و عمر آن کمی کمتر از رسیدن اینترنت به کشور است. اما آخرین موج آن مربوط به پاییز سال 1401 بود که آخرین تتمه‌های شبکه‌های اجتماعی پرطرفدار را هم در ایران مسدود کرد. در کنار فیلتر چندین شبکه اجتماعی پرطرفدار، اینستاگرام بیش از همه مردم ایران را شاکی کرد. شمار کاربران ایرانی این شبکه زیاد و کسب و کارهای متنوعی هم حول آن شکل گرفته بود. کسب و کارهایی که با سد فیلترینگ یک شبه به گل نشستند.

 مقامات اجرایی در کشور در جواب اعتراض‌ها تنها یک پاسخ داشتند و آن اینکه «رفع فیلترینگ» به فرمان‌بری پلتفرم‌های خارجی منوط است. اما این تحکم، نه به فرمانبری پلتفرم‌های خارجی منجر شد و نه مردم را به سمت پلتفرم‌های ناکارآمد داخلی سوق داد. اینستاگرام به سرعت جایگاه از دست رفته خود را به لطف فیلترشکن در میان کاربران ایرانی بازیافت. کسب و کارها رونق گرفت و مردم با همان شدت قبل، بلکه بیشتر برای این شبکه اجتماعی وقت گذاشتند. با این تفاوت که این بار به هزینه‌های آنها جز خرید حجم، خرید فیلترشکن هم اضافه شد.

رونق گرفتن استفاده از فیلترشکن به حدی جدی شد که کاربران اینترنت ایران به شوخی این درخواست را از مسئولان مطرح کردند که « باقی پلتفرم‌ها هم فیلتر شود تا کاربران مجبور نباشند برای استفاده از اندک اپلیکیشن‌های فیلترنشده، فیلترشکن‌شان را خاموش کنند!».

اما جدای از این شوخی، منتقدان فیلترینگ از جمله علی ربیعی، دستیار اجتماعی این سوال را مطرح می‌کند که «فایده فیلترینگ را نمی‌فهمم. فایده فرهنگی دارد؟ چه کسی دسترسی ندارد؟ آن چیزی که باید تبادل شود، تبادل می‌شود. آیا محتوایی بوده که قرار بوده است منتشر شود، اما در اثر فیلترینگ منتشر نشده است. چه فایده‌ای دارد که سالانه یک‌ میلیاد دلار پول مردم صرف آن می‌شود؟».

در این میان در حالی که شهروندان سالانه هزینه زیادی صرف دور زدن فیلترینگ می‌کنند، مسئولانی که خود در فیلترینگ نقش داشته‌اند به رایگان به این شبکه‌های اجتماعی مسدود دسترسی دارند.

     در روزهای اخیر اعضای مجلس خبرگان رهبری در بیانیه پایانی دومین اجلاسیه رسمی دوره ششم خطاب به مسئولان اعلام کردند: «دولت با دغدغه‌مندی بیشتری نسبت به مدیریت صحیح فضای مجازی اهتمام داشته باشد». این سخنان از نظر بسیاری به معنای ادامه فیلترینگ تلقی و حرف و حدیث‌های جانبی درخصوص رفع آن تنها تلاشی برای مدیریت اعتراض شهروندان برداشت شد

ایلنا به نقل ازمهرداد لاهوتی، نایب‌رئیس کمیسیون برنامه و بودجه مجلس، با اشاره به سیاست‌های فیلترینگ، نوشت: «می‌گویند فیلتر واتساپ، اینستاگرام و تلگرام برای برقراری امنیت مردم لازم بوده و ما هم این را حرف حساب می‌دانیم و همه باید به این تصمیم احترام بگذاریم اما موضوع این است که تقریبا همه در حال استفاده از این شبکه‌های اجتماعی و مجازی هستند با این تفاوت که تمام مسئولان کشور و نمایندگان مجلس به طور کاملا رایگان از این شبکه‌ها و فضای مجازی استفاده می‌کنند؛ اما مردم باید بهای آن را بپردازند و فیلترینگ فقط برای مردم پولی شد!».

هزینه یک میلیارد دلاری تنها بخشی از ضررهاست

همانطور که پیشتر اشاره شد دستیار اجتماعی رئیس‌جمهور هزینه فیلترینگ برای کشور را در سال یک‌میلیارد دلار تخمین زد. نگاهی به آمار و ارقام رسمی نشان می‌دهد این عدد درشت، تنها بخش کوچکی از ضرر و زیان‌هایی است که فیلترینگ مسبب آن بوده است. نگاهی به اظهارات کارشناسان دیجیتال و البته صاحبنظران حوزه‌های اجتماعی نشان می‌دهد این زیان تنها متوجه جیب شهروندان نیست و کل نظام اجتماعی را هدف گرفته و آسیب‌های فراوانی نیز به همراه دارد. مثلا چندی پیش رئیس سابق سازمان فناوری اطلاعات ضمن انتقاد از سیاست فیلترینگ، این موضوع را «دریچه ورود پورنوگرافی، مواد مخدر و اسلحه به زندگی افراد» دانست.

حامیان فیلترینگ معتقدند فیلتر شبکه‌های اجتماعی خارجی یک اثر دارد؛ و آن کنترل شدید ارتباطات در دوران اعتراضات است. حامیان این ایده با همین یک توجیه تمامیت‌خواهانه مدتهاست که هزینه‌های فراوانی را از بودجه عمومی صرف کرده‌اند و چندان هم در قید سود و فایده اثرش نیستند. چرا که اساسا ریالی از کیسه شخصی و گروهیشان هزینه نمی‌شود و تمام سنگینی بار آن بر دوش مردمی است که این محدودیت زندگی‌شان را تحت تاثیر قرار داده است. 

    رفع فیلترینگ یکی از انتظاراتی است که جامعه از دولت چهاردهم دارد. این مطالبه به‌ویژه زمانی عمومی‌تر و جدی‌تر شده که مردم در جریان مناظره‌ها شاهد دفاع رئیس‌جمهور منتخب از آزادی اینترنت و وعده او برای مقابله با فیلترینگ و بساط فیلترشکن و فیلترشکن‌فروشی بودند. با این حال با وجود قدرت‌های پنهانی که مجدانه به ادامه فیلترینگ تاکید دارند باید دید سرونوشت این وعده به کجا می‌انجامد

 روند نزولی شاخص جهانی کیفیت زندگی دیجیتال در ایران

اما نگاهی به آمار نشان می‌دهد که همین فیلترینگ شاخص کیفیت زندگی دیجیتالی در ایران را به نسبت سایر کشورهای جهان کاهش داده است. به طوری که رتبه ایران در شاخص جهانی کیفیت زندگی دیجیتال از سال 2020 تا سال 2023 روند نزولی داشته است.

مرکز پژوهش‌های مجلس، در گزارشی با تاکید بر اینکه امکان حضور در فضا برای درصد بالایی از مردم وجود دارد اعلام کرد که کیفیت پایین اینترنت، وجود اختلال، محدودیت در اینترنت و سرعت پایین و همچنین ضعف در امنیت الکترونیکی، حضور در اینترنت را با چالش مواجه کرده است. براساس این گزارش ایران رتبه 95 را از میان 121 کشور، جهان در شاخص کیفیت زندگی دیجیتال داشته و امتیاز آن نیز 0.34 بوده است. زیرشاخص‌های مورد نظر در این شاخص شامل: 1 )مقرون به صرفه بودن اینترنت، 2 ) کیفیت اینترنت، 3 ) زیرساخت اینترنت، 4 ) دولت الکترونیک و 5 ) امنیت الکترونیک است.

در همین باره مدیرعامل همراه اول گفته است که «حداقل دو سوم مشترکین همراه اول دارند از فیلترشکن استفاده می‌کنند. فیلترشکن گوشی مردم را به بد افزار آلوده می‌کند و هر کدام این گوشی‌ها، به عنوان یک حمله‌کننده سایبری به شبکه ارتباطی کشور عمل می‌کند. این در حالی است که برای برقراری امنیت در چنین شبکه‌ای باید هزینه بسیار بالایی از نظر فنی به اپراتورها تحمیل شود».

مهدی اخوان بهابادی، تصریح کرد: «به غلط گفته می‌شود که درآمد اپراتورها با فیلترینگ بالا می‌رود، که اصلا اینطور نیست و فیلترینگ برای اپراتور جز هزینه هیچ فایده‌ای ندارد و به شدت مخالفش هستیم».

برداشته شدن فیلترینگ پلتفرم‌های پرکاربرد یکی از انتظاراتی است که جامعه از دولت چهاردهم دارد. این مطالبه به‌ویژه زمانی عمومی‌تر و جدی‌تر شده که مردم در جریان مناظره‌های ریاست‌جمهوری شاهد دفاع رئیس‌جمهور منتخب از آزادی اینترنت و وعده او برای مقابله با فیلترینگ و بساط فیلترشکن و فیلترشکن‌فروشی بودند. با این حال با وجود قدرت‌های پنهانی که مجدانه به ادامه فیلترینگ تاکید دارند باید دید، سرونوشت این وعده به کجا می‌انجامد.