در کنار موضوعات و مسائل مختلف حوزه سیاست خارجی ایران، یکی از حوزه‌هایی که سرفصلی از تنش و هزینه دیپلماتیک جدی را برای تهران به دنبال داشته، ناظر به جنگ اوکراین است. با گذشت حدود سه سال از حمله روسیه به خاک اوکراین، کماکان تهران متهم به حمایت تسلیحاتی و لجستیکی از مسکو است و به دنبال آن، سلسله‌ای از تحریم‌ها و فشارهای سیاسی اروپا شکل گرفته است. در این میان اگرچه برخی اتفاقات هم بر تنش جاری در روابط قاره سبز با تهران اثرگذار بوده، با این حال ناظران تأکید دارند که محور اصلی اختلافات دو طرف به جنگ اوکراین بازمی‌گردد. در همین راستا دولت اوکراین هم روز جمعه و در اقدامی از قطع تمامی ارتباطات هوایی خود با ایران خبر داد.

‌مالک مصدق: در کنار موضوعات و مسائل مختلف حوزه سیاست خارجی ایران، یکی از حوزه‌هایی که سرفصلی از تنش و هزینه دیپلماتیک جدی را برای تهران به دنبال داشته، ناظر به جنگ اوکراین است. با گذشت حدود سه سال از حمله روسیه به خاک اوکراین، کماکان تهران متهم به حمایت تسلیحاتی و لجستیکی از مسکو است و به دنبال آن، سلسله‌ای از تحریم‌ها و فشارهای سیاسی اروپا شکل گرفته است. در این میان اگرچه برخی اتفاقات هم بر تنش جاری در روابط قاره سبز با تهران اثرگذار بوده، با این حال ناظران تأکید دارند که محور اصلی اختلافات دو طرف به جنگ اوکراین بازمی‌گردد. در همین راستا دولت اوکراین هم روز جمعه و در اقدامی از قطع تمامی ارتباطات هوایی خود با ایران خبر داد.

به نوشته ایسنا، یک مقام اوکراینی اعلام کرد که کی‌یف توافق‌نامه ارتباطات هوایی با تهران از سال ۱۹۹۳ را لغو کرده است. این اقدام نمادین در زمانی انجام گرفته که اوکراین از تاریخ ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ حریم هوایی خود را بسته و از آن زمان، پروازهای منظم هواپیمایی غیرنظامی به این کشور متوقف شده‌اند. در حالی کی‌یف دست به چنین اقدامی زده که هفته گذشته رئیس‌جمهور اوکراین ادعای رسانه‌های غربی درباره ارسال موشک‌های بالستیک ایرانی به روسیه را تأیید نکرد، اما مدعی شد گفت‌وگوهای طرفین دراین‌باره ادامه دارد و برای اوکراین نگران‌کننده است.

ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین با گفتن اینکه ایران هنوز موشکی در اختیار روسیه قرار نداده است، مدعی شد دو کشور در حال گفت‌وگو دراین‌باره هستند. پیش‌تر روزنامه وال‌استریت‌ژورنال مدعی شده بود مقام‌های آمریکایی به همتایان اروپایی خود گفته‌اند ایران موشک‌های بالستیک کوتاه‌برد به روسیه فرستاده است. ادعای مشابهی نیز بدون ارائه شواهد، از سوی خبرگزاری رویترز مطرح شده بود. کاخ سفید، حامی نظامی اصلی کی‌یف با استناد به ادعای وال‌استریت‌ژورنال گفته بود «انتقال موشک از ایران به روسیه نشانگر یک تشدید بزرگ در حمایت تهران از مسکو است». پافشاری اوکراین روی ادعاهای مطرح‌شده از سوی رسانه‌های غربی علیه ایران درباره ارسال موشک‌های بالستیک به روسیه در حالی است که در روزهای اخیر، مقامات ایرانی و روسی این ادعاها را رد کرده‌اند.

روزنامه پراودا اوکراین دراین‌باره گزارش داد که زلنسکی در تازه‌ترین اظهاراتش در این زمینه گفت «آنها (روسیه و ایران) در حال رایزنی دقیق درباره موشک‌هایی هستند که ایران می‌تواند به روسیه ارائه کند. طبق اطلاعاتی که ما داریم، آنها هنوز این موشک‌ها را تحویل نداده‌اند اما در حال گفت‌وگو در‌این‌باره هستند و این باعث نگرانی ماست». رئیس‌جمهور اوکراین همچنین ادعای ارسال پهپادهای ایرانی به روسیه برای استفاده در جنگ اوکراین را تکرار کرده و گفته «ایران مجوز ساخت آنها در روسیه را نیز صادر کرده است». این در حالی است که نمایندگی ایران در سازمان ملل، پیش‌تر در یک موضع‌گیری درباره ادعای ارسال موشک‌های بالستیک ایرانی به اوکراین عنوان کرد: «موضع جمهوری اسلامی ایران در قبال منازعه اوکراین هیچ تغییری نکرده است».

ایران ارسال کمک نظامی به طرفین درگیر که موجب گسترش خسارات انسانی و زیرساخت‌ها، و همچنین فاصله‌گرفتن از گفت‌وگوهای آتش‌بس می‌شود را امری غیرانسانی می‌داند؛ بنابراین، نه‌تنها خود چنین اقدامی نمی‌کند بلکه کشورهای دیگر را نیز به توقف ارسال سلاح به طرفین درگیر در منازعه دعوت می‌کند. وزارت امور خارجه ایران نیز پیش‌تر در‌این‌باره گفته بود: ما موضع روشنی در ارتباط با تحولات اوکراین و بحران اوکراین داریم و جای تأسف است که برخی از طرف‌ها که خود بخشی از جنگ و نزاع در بحران اوکراین هستند، با انگیزه‌های سیاسی، اتهاماتی را علیه ایران مطرح می‌کنند. ما در موضوع اوکراین بخشی از جنگ و نزاع نیستیم و بارها تأکید کرده‌ایم که راهکار سیاسی را بهترین راهکار برای حل این بحران می‌دانیم.

هیچ‌وقت از تهاجم روسیه به اوکراین حمایت نکرده‌ایم

پیرو نکات یادشده سیدعباس عراقچی هم در تازه‌ترین مواضعش در تبیین نگاه تهران به جنگ اوکراین طی گفت‌وگویی با روزنامه آلمانی اشپیگل به صراحت قید کرد که «ما هیچ‌وقت از تهاجم روسیه به اوکراین حمایت نکرده‌ایم، ما هیچ‌وقت الحاق جزایر و استان دونباسک را به رسمیت نشناختیم. از روز اول تاکنون از تمامیت ارضی اوکراین دفاع کردیم. ولی این کار را شما درخصوص ما انجام ندادید». سکاندار سیاست خارجی این را هم افزود که «فراموش نکنید ما تحت فشار حداکثری آمریکا زندگی می‌کنیم و فراموش نکنید که بزرگ‌ترین تحریم‌های آمریکا علیه ایران اعمال شده و کشورهای اروپایی نیز تبعیت می‌کنند. شما در مقامی نیستید که به ما بگویید به چه کسی چه چیزی را بفروشیم یا نفروشیم». عراقچی ادامه داد: «ولی بنده به شما می‌گویم ایران به روسیه موشک‌های بالستیک نفروخته و حتی آقای زلنسکی هم چند روز پیش این گزاره را تصدیق کرد». مسئول دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران به این هم اشاره کرد که «پیشنهاد ما به اروپا گفت‌وگو و همکاری در موضوع اوکراین بوده است. اگر اروپا تصمیم گرفته اوکراین را به صحنه تقابل تبدیل کند، این تصمیم اروپاست نه ما». به گفته عراقچی، «شما به همکاری‌های ایران و روسیه اشاره می‌کنید، ولی فراموش کرده‌اید که صنعت هسته‌ای ما با کمک آلمان شروع شد و این آلمان بود که بعد از انقلاب ایران رها کرد و ما مجبور شدیم برای تکمیل پروژه به سمت روسیه برویم. اگر آلمان رها نکرده بود، شاید اکنون برنامه هسته‌ای ایران شکل دیگری می‌داشت. اینها اشتباهات دولت آلمان در مقاطعی بود، الان مراقب باشید اشتباه دیگری نکنید».

در همین راستا، پیش‌تر و زمانی که رئیس‌جمهور اوکراین ادعای رسانه‌های غربی درباره ارسال موشک‌های بالستیک ایرانی به روسیه را تأیید نکرد، عباس عراقچی ذیل مطلبی در شبکه اجتماعی ایکس نوشته بود «اتحادیه اروپا اخیرا با ممنوع‌کردن ورود خطوط هوایی ما به اروپا، مسافران عادی ایرانی و غیرایرانی را هدف قرار داد». او یادآور شد که «این کار براساس این ادعای نادرست و بی‌اساس که ایران موشک‌های بالستیک برای استفاده در اوکراین به روسیه تحویل داده است، انجام شد». وزیر امور خارجه تأکید داشت «پیامی را چندین مرتبه خطاب به رژیم صهیونیستی در سفر‌های منطقه‌ای تکرار کردم و آن پیام این است که اراده ما را به محک نکشید، ما آزمایش خودمان را پس دادیم». وزیر خارجه ایران در مطلب خود ویدئوی ولودیمیر زلنسکی رئیس‌جمهور اوکراین را ضمیمه کرده و نوشت «اکنون حتی خود رئیس‌جمهور زلنسکی نیز به صراحت می‌گوید هیچ موشک ایرانی به روسیه تحویل داده نشده است». عراقچی در پایان تصریح کرد: «وقت آن است که اتحادیه اروپا به این طنز پایان دهد. هدف قراردادن مردم عادی ایران بر پایه یک اتهام کاملا بی‌اساس کاری غیراخلاقی و اشتباهی آشکار است که باید فورا جبران شود».

بازگشت ترامپ و آینده جنگ اوکراین

با پیروزی دونالد ترامپ در انتخابات ریاست‌جمهوری تقریبا طیف گسترده‌ای از تحلیلگران و ناظران بر این باورند که ولودیمیر زلنسکی و اوکراین بزرگ‌ترین بازنده پس از روی کار آمدن ترامپ خواهند بود، چراکه ترامپ طبق وعده‌ها و شعارهای انتخاباتی به فوریت سعی در پایان جنگ اوکراین خواهد داشت. البته امکان تغییر معادلات هم وجود دارد. چنانی که آکسیوس نوشت: «تماس تلفنی ترامپ با زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، در روز چهارشنبه شامل دو شگفتی بود؛ ایلان ماسک نیز روی خط بود، و زلنسکی از آنچه از ترامپ شنید، تا حدودی دلگرم شد».

در‌این‌باره، ایلان ماسک میلیاردر آمریکایی که در مبارزات انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا از دونالد ترامپ حمایت کرده بود، در حساب کاربری خود در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «خون‌ریزی در اوکراین به‌زودی پایان می‌یابد». به گزارش ایرنا و به نقل از «تاس»، مالک شرکت رسانه اجتماعی ایکس با اشاره به برنامه‌های دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور منتخب آمریکا برای حل‌وفصل مناقشه در اوکراین، نوشت: «کشتار بی‌معنی [در اوکراین] به زودی پایان خواهد یافت. زمان برای سودجویان جنگ‌طلب به پایان رسیده است». به باور برخی، تماس تلفنی روز جمعه دونالد ترامپ و ایلان ماسک مؤید تلاش رئیس‌جمهور جدید آمریکا و متحدانش برای آتش‌بس میان کی‌یف و مسکو است. این تماس تلفنی و حضور ماسک در آن، گوشه‌ای از تفکر ترامپ درمورد جنگ روسیه و اوکراین و چگونگی تلاش او برای مذاکره میان زلنسکی و ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه در اولین هفته‌های آغاز به کار دولت ترامپ را نشان می‌دهد.

طبق گزارش‌ها، ماسک در این تماس به زلنسکی گفت «به اوکراین اجازه می‌دهد از ماهواره‌های استارلینک او برای دسترسی به اینترنت استفاده کند». این اینترنت ماهواره‌ای برای نبرد اوکراین علیه روسیه بسیار مهم بوده‌اند و قول ماسک مبنی بر اینکه اوکراین همچنان به آنها دسترسی خواهد داشت، مبین آن است که دولت ترامپ به دنبال قطع تمام کمک‌های نظامی، مالی و تکنیکی به اوکراین نیست. ماسک همچنین گفت‌وگوهای متعددی با پوتین داشته است که حکایت از آن دارد که حضور وی در تماس تلفنی روز جمعه یک مورد واحد نیست و ماسک می‌تواند نقش مهمی در تسهیل مذاکرات بین دو طرف ایفا کند. دونالد ترامپ در شعارهای انتخاباتی خود بارها گفت می‌تواند جنگ در اوکراین را تمام کند و حالا با ورودش به کاخ سفید همه منتظر جواب این سؤال مبهم هستند. از ماه‌ها پیش بازگشت احتمالی دونالد ترامپ به کاخ سفید در میان کشورهای اروپایی مورد بحث بود چون او تأکید داشت در صورت بازگشت به کاخ سفید به جنگ روسیه در اوکراین پایان خواهد داد. حالا که ترامپ به وعده خود برای رسیدن به قدرت عمل کرده باید دید به وعده‌های دیگرش در پایان‌دادن به جنگ نیز عمل خواهد کرد. کارشناسان می‌گویند به طور حتم حمایت آمریکا از اوکراین تحت دولت ترامپ تغییر خواهد کرد. از آنجا که رابطه ترامپ و پوتین خاص است باید منتظر حوادث غیرقابل پیش‌بینی بود. رئیس‌جمهور منتخب آمریکا خود را معامله‌گر نهایی معرفی کرده و در شعارهای انتخاباتی خود نیز گفته بود که این جنگ را درست خواهد کرد. فرانسیس فوکویاما، عضو ارشد در «مرکز مطالعات دموکراسی، توسعه و حاکمیت قانون» در دانشگاه استنفورد هم طی مطلبی برای روزنامه «فایننشال‌تایمز» اعتقاد دارد که «اوکراین بزرگ‌ترین بازنده است و نحوه دست‌وپنجه نرم‌کردن این کشور در مقابل روسیه حتی پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا نیز پررنگ بود». بنابراین از منظر فوکویاما، «ترامپ می‌تواند با خودداری از ارسال تسلیحات، با شرایط روسیه موافقت کند؛ همان‌طورکه مجلس نمایندگان تحت کنترل جمهوری‌خواهان به مدت شش ماه در زمستان گذشته این کار را انجام داد». در ادامه نوشته این کارشناس علوم سیاسی آمریکایی می‌خوانیم: «ترامپ به طور خصوصی تهدید کرده است که از ناتو خارج خواهد شد، اما حتی اگر این کار را نکند، می‌تواند با عدم رعایت ضمانت دفاع متقابل ماده ۵، ائتلاف را به شدت تضعیف کند. هیچ قهرمان اروپایی وجود ندارد که بتواند جای آمریکا را به عنوان رهبر اتحاد بگیرد، بنابراین توانایی آینده آن برای ایستادگی در برابر روسیه و چین در سایه‌ای از شک و تردید است. برعکس، پیروزی ترامپ الهام‌بخش دیگر پوپولیست‌های اروپایی مانند آلترناتیو برای آلمان و مجمع ملی در فرانسه خواهد بود». اگر آن‌گونه که فوکویاما تحلیل کرده با شروع به کار دونالد ترامپ شاهد پایان جنگ اوکراین خواهیم بود، در این صورت آیا فضای لازم برای تنش‌زدایی در مناسبات ایران و اروپا و حل اختلافات دو طرف شکل خواهد گرفت یا خیر؟ این سؤالی است که معادلات ماه‌های پیش‌رو به آن پاسخ خواهد داد.