گروه شهرنوشت «توسعه ایرانی»- فرزندخوانده شده بود تا طعم تلخ روزهای تنهایی را در کنار کانون خانواده و در آغوش پدر و مادر فراموش کند غافل از اینکه روزهای سخت‌تری در انتظارش است. در روزهای اخیر خبر فوت یک کودک که به تازگی به فرزندخواندگی خانواده‌ای سپرده شده بود، در شهرستان کاشمر در صدر خبرها قرار گرفت. پس از اعلام این خبر مدیرکل بهزیستی استان خراسان رضوی اعلام کرد: متاسفانه دختر مذکور که سه روز پیش در یکی از مراکز درمانی شهرستان کاشمر به طرز مشکوکی فوت کرد، سه ماه پیش به صورت فرزندخوانده به این خانواده کاشمری سپرده شده بود.

    یک وکیل دادگستری: اورژانس اجتماعی یک نهاد زینتی است درصورتی‌که شماره 123 به این منظور تعیین شد که هر کسی در هر جایی بتواند بدون کمترین مانع به آن دسترسی داشته باشد. آیا اورژانس اجتماعی به قدر کافی پاسخگو است؛ قطعا خیر. اورژانس اجتماعی در معضلات بسیار حاد اجتماعی و چنانچه گزارش‌های مکرری درباره خشونت خانگی درباره یک کودک بشود ممکن است ورود کند

براساس اعلام اسماعیل بلوچ زاده فوت این دختر در یکی از مراکز درمانی کاشمر با علائم کبودی و شکستگی در بدن به عوامل انتظامی و قضایی گزارش شده بود. به گفته وی برای مشخص شدن علت فوت و این که آیا مرگ ناشی از اقدام مجرمانه و یا قتل بوده است، پرونده‌ای از سوی دادستانی تشکیل شده و در این راستا دستور قضایی لازم صادر شده است و بازپرس به همراه پلیس آگاهی و پزشکی قانونی در محل حضور یافته و تحقیقات در خصوص چگونگی فوت را آغاز کرده اند.

اگرچه  قوانین و مقررات فرزندخواندگی بسیار پیچیده و فرایندهای آن زمان‌بر است و در این زمینه قانون بسیار جامعی وجود دارد اما اگر بعد از طی پروسه فرزندخواندگی، نظارت مستمر و مداومی از سوی مددکار اجتماعی وجود نداشته باشد، ممکن است حوادث تلخ و ناگواری برای کودک ایجاد شود که متاسفانه در کاشمر باعث فوت یک کودکی شده است. 

    رضا شفاخواه در گفت‌وگو با «توسعه ایرانی: در مرگ کودک کاشمری قطعا بهزیستی و نماینده بهزیستی به عنوان مسبب قتل و به عنوان کسی که معاونت در قتل کرده است،‌ قابل تعقیب‌اند چراکه به وظایف قانونی خود عمل نکرده و مرتکب ترک فعل شده‌اند و بررسی صلاحیت اخلاقی و سلامت روانی خانواده که در طول مدت فرزندخواندگی بوده است را به درستی انجام نداده‌اند

درمورد فرزندخواندگی  خلأ قانونی نداریم

رضا شفاخواه، وکیل دادگستری درباره نظارت مستمر بهزیستی بر کودکان فرزندخوانده در گفت‌وگو با «توسعه ایرانی»‌گفت: در این زمینه خوشبختانه می‌توانیم بگوییم که خلأ قانون درخصوص کودکان فرزندخوانده نداریم. خوشبختانه با توجه به قوانین فعلی، نیازی به تصویب قانون جدید نیست؛ بنابراین، خلأ قانونی وجود ندارد. اما متأسفانه سازوکار اجرایی و مسئولیت‌پذیری در ارکان اجرایی مرتبط با حقوق کودکان با مشکل مواجه است. بهزیستی، که یکی از نهادهای اصلی در این حوزه است، به نظر می‌رسد کارایی لازم را ندارد. مدیران این سازمان در مصاحبه‌های مختلف اذعان می‌کنند که بودجه آنها کفاف تأمین هزینه‌های کارمندان را نمی‌دهد چه برسد به اینکه بخواهند در زمینه فوریت‌های اجتماعی اقدامی را انجام دهند.

فرآیند بررسی صلاحیت اخلاقی متقاضیان فرزندخواندگی بروکراتیک است

وی با اشاره به قانون فرزندخواندگی ادامه داد: در خصوص فرزندخواندگی، قانونی در سال ۱۳۹۲ تحت عنوان «قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست» به تصویب رسیده که به فرزندخواندگی نیز پرداخته است. این قانون با همکاری مددکاران اجتماعی تدوین شده و سعی شده است حالات مختلف را در آن شناسایی کنند. اگر پروسه فرزندخواندگی به درستی رعایت شود، یعنی احراز شرایط بر اساس ماده ۶ این قانون باشد، مشکلی نخواهیم داشت. اما آیا این احراز شرایط به‌طور عملی انجام می‌شود آیا به درستی انجام می‌شود؟

این وکیل با اشاره به شرایط فرزندخواندگی گفت: شرایطی مانند عدم محکومیت جزایی مؤثر، تمکن مالی، عدم حجر، سلامت جسمی و روانی لازم و توانایی عملی برای نگهداری و تربیت کودکان و نوجوانان تحت سرپرستی و عدم اعتیاد به مواد مخدر، مواد روان‌گردان و الکل، صلاحیت اخلاقی، عدم ابتلا به بیماری‌های واگیر‌ و صعب‌العلاج باید احراز شود، اما این فرایند به‌درستی انجام نمی‌شود. صلاحیت اخلاقی یک مفهوم بسیار گسترده و وسیع است. درست است که در این قانون تعریف نشده است اما صلاحیت اخلاقی در کل کاملا معلوم و مشخص است آیا ساز و کار سنجش کسانی که برای فرزندخواندگی مراجعه می‌کنند به درستی احراز می‌شود، مسلما خیر. در واقع، فرآیند بررسی صلاحیت اخلاقی متقاضیان فرزندخواندگی به‌صورت اداری و بروکراتیک باقی مانده و شاهد احراز شرایط اخلاقی به‌معنای دقیق نیستیم.

شفاخواه تصریح کرد: متاسفانه کارمندان سازمان بهزیستی  با مقوله آسیب‌های اجتماعی به قدر کافی آشنا نیستند و به موضوعاتی که می‌پردازند صرفا تمکن مالی است و به این موضوع توجه ندارد که طبق ماده 6 قانون باید صلاحیت اخلاقی والدین احراز شود یا باید سلامت جسمی و روانی پدر و مادری که متقاضی فرزندخواندگی هستند را احراز کنند و این روند یک پروسه تحقیقی لازم دارد و نیازمند به کارگیری مددکاران اجتماعی است که گاه به صورت نامحسوس این کار را انجام دهند. آیا بهزیستی توان اجرای چنین قانونی را دارد مسلما پاسخ این سوال منفی است و پتانسیل در حال حاضر بهزیستی که به گفته مدیران سابق آن در خیلی از شهرها تجهیزات مورد نیاز مانند خودرو وجود ندارد یا پرسنل کافی را در اختیار ندارند، توانایی انجام این پروسه را ندارد. در واقع، اگر بهزیستی توان اجرای این قانون را نداشته باشد، نمی‌تواند به‌درستی به وظایف خود عمل کند.

اورژانس اجتماعی از مسئولیت اصلی خود فاصله دارد

وی در بخش دیگری از صحبت‌های خود خاطرنشان کرد: طبق قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب اردیبهشت سال 1399 یک آسیب اجتماعی اعم از کودک‌آزاری، کودک‌آزاری جسمی، جنسی و روانی، ترک تحصیل ، کار کودک، زباله‌گردی، تکدی‌گری، خشونت‌های علیه کودکان که در مجموع به آن وضعیت مخاطره‌آمیز گفته می‌شود، اگر هر یک از این موارد برای کودک رخ دهد اورژانس اجتماعی با شماره تلفن 123 موظف و مکلف است که به کودک بپردازد اما سوال این است که آیا اورژانس اجتماعی در سراسر کشور فعال هستند؟ کارمندان بهزیستی در جلساتی که ما با آن‌ها داریم بر این موضوع اذعان دارند که متاسفانه این نهاد گویی یک نهاد زینتی است و با عملکرد واقعی فاصله بسیار دور دارد. 

    کارمندان سازمان بهزیستی  با مقوله آسیب‌های اجتماعی به قدر کافی آشنا نیستند و صرفا به تمکن مالی می‌پردازند و به این موضوع توجه ندارد که طبق ماده 6 قانون باید صلاحیت اخلاقی والدین احراز شود یا سلامت جسمی و روانی پدر و مادری که متقاضی فرزندخواندگی هستند را   احراز کنند و این روند یک پروسه تحقیقی لازم دارد 

این وکیل درخصوص اطلاع‌رسانی درباره وضعیت مخاطره‌آمیز برای کودکان تصریح کرد: طبق همین قانون، رسانه‌ها موظف به اطلاع‌رسانی درباره مفاد آن هستند، به طور مثال در ماده 17 این قانون گفته شده است که اگر کسی متوجه کودک آزاری یا وضعیت مخاطره‌آمیز در مورد کودکان شد و آن را به مقاماتی مانند پلیس، بهزیستی و ... گزارش نکرد مرتکب جرم شده است. آیا مردم ما از این موضوع اطلاع دارند. آیا مردم می‌دانند که اگر در همسایگی‌شان یک کودک آزاری اتفاق افتاد باید به مراجع مربوطه گزارش دهند، اما متأسفانه آگاهی عمومی در این زمینه پایین است چرا که رسانه‌های گروهی مانند تلوزیون به وظیفه اطلاع‌رسانی در این زمینه به مردم عمل نکرده‌اند. ما ندیدیم که یک در تلوزیون یک کلیپ آموزشی برای نحوه مواجه با کودک آزاری به شهروندان ارائه شود.

آگاه‌سازی مردم؛ یکی از راه‌های جلوگیری از کودک‌آزاری

وی تاکید کرد: به‌طور کلی، براساس قانون اگر در همسایگی ما کودک‌آزاری رخ داد نباید بگوییم چهاردیواری اختیاری است و تنبیه حق والدین است بلکه باید مداخله کرد، اگر همه چیز درست باشد و سازوکارها مشخص باشد یکی از راه‌های جلوگیری از این موارد، مسئولیت‌پذیری و آگاهی مردم است. اگر آگاهی کافی وجود داشته باشد، می‌توانند به‌موقع وارد عمل شوند و زنجیره خشونت را متوقف کنند.

شفاخواه تاکید کرد: این کودک که متاسفانه جان خود را از دست داده است حتما قبلا مورد آزار و اذیت قرار گرفته است. اگر بررسی شود این موضوع حتما می‌بینیم که این خشونت مسبوق به سابقه بوده است درباره این کودک. صلاحیت اخلاقی درخصوص والدین فقط در لحظه فرزندخواندگی نیست بلکه در طول دوره فرزندخواندگی که تا 18 سالگی است. این بررسی و احراز صلاحیت باید توسط نماینده بهزیستی و مددکار به‌درستی انجام شود. این بررسی باید شامل سرکشی به خانواده و ارزیابی وضعیت کودک باشد و خانواده باید بداند که یک سایه ناظر در بالای سر او قرار دارد و مددکار باید با کودک به تنهایی صحبت کند چراکه کودک ممکن است خیلی از موارد را در جمع عنوان نکند اما مددکار اجتماعی این توانایی را دارد که با کودک صحبت کند و بداند که چه اتفاقی برای کودک افتاده است.

وی ادامه داد: شماره 123 اورژانس اجتماعی به این منظور تعیین شد که هر کسی در هر جایی بتواند به آن دسترسی کند و بدون کمترین مانع بتواند با این شماره ارتباط بگیرد. آیا اورژانس اجتماعی به قدر کافی پاسخگو است؛ قطعا خیر. اورژانس اجتماعی در معضلات بسیار حاد اجتماعی ممکن است ورود کنند و چنانچه گزارش‌های مکرری درباره خشونت خانگی درباره یک کودک بشود ورود می‌کند.

وی درباره نهاد شبه خانواده در بهزیستی گفت: وظیفه بهزیستی طبق قانون حمایت از اطفال و نوجوانان توانمندسازی کودکان و نوجوانان است یعنی باید به کودک آموزش مناسب داده شود و کودک و خانواده‌اش را توانمند کنند تا بتوانند در جامعه روی پای خودش بایستد. تا موقعی که سیاست بهزیستی این باشد که بچه‌های تحت پوشش خود را که در مراکز نگهداری می‌شوند از طرق مختلف به نهادهای مختلف مانند شبه خانواده و فرزندخواندگی واگذار کند تا هزینه سازمان کمتر شود؛ ممکن است این نوع مشکلات ایجاد شود و این نگاه در بهزیستی جای نگاه توانمندسازی را گرفته است. تکلیف و وظیفه اصلی سازمان بهزیستی حمایتگری و توانمندسازی است نه اینکه اولویت این باشد که هرچه سریعتر مددجویان از چرخه مددکاری خارج شوند. مددجو زمانی باید از چرخه مددکاری خارج شود که کاملا توانمند شده باشد.

قطعا مددکار ارتباط درستی با خانواده نداشته است

این وکیل تصریح کرد: اگر از باب تسبیب به مرگ این کودک نگاه کنیم قطعا بهزیستی و نماینده بهزیستی به عنوان مسبب قتل و به عنوان کسی که معاونت در قتل کرده است،‌ قابل تعقیب است چراکه به وظایف قانونی خود عمل نکرده و مرتکب ترک فعل شده‌اند و بررسی صلاحیت اخلاقی و سلامت روانی خانواده که در طول مدت فرزندخواندگی بوده است را به درستی انجام نداده‌اند. بنابراین اگر من در جای دادستان خراسان رضوی باشم و به جای مسئول قضایی این پرونده و یا وکیل این کودک می‌توانستم باشم از این افراد هم شکایت می‌کردم البته کودکی دیگر وجود ندارد و احتمالا اولیای دمی هم وجود ندارد بنابراین مدعی‌العموم است که باید علیه رییس سازمان بهزیستی، کارمند بهزیستی حتما طرح دعوی کند و باید بررسی شود که آیا این افراد به تکالیف و وظایف خودشان عمل کرده‌اند. مطمئن باشید که مددکار به درستی ارتباط مستمر مددکاری نداشته است و متاسفانه مددکاران بهزیستی بیشتر درگیر کارهای اداری بهزیستی شده‌اند تا کارهای اجرایی. 

شفاخواه خاطرنشان کرد: اگر دادستان منطقه بخواهد به تکلیف خود عمل کند درست این است که علیه سازمان بهزیستی اعلام جرم کند و مدیر و کارمند مربوطه احضار شوند که چرا مطابق ماده 6 قانون حمایت از کودکان بی‌سرپرست عمل نشده است و چرا شرایط اخلاقی بررسی نشده است؟ روند فرزندخواندگی یک روند مکانیکی که نیست ممکن است کودک بخواهد والدین نخواهند یا والدین کودک را بخواهند و کودک این والدین را نپذیرد یا ممکن است یکی از والدین راضی نباشد، رصد این وضعیت مستلزم این است که با کمک روانشناسان اجتماعی و مددکاران این وضعیت بررسی شود. اینکه بر اثر ضرب و شتم روزانه یک کودک کشته شود نشان دهنده این است که سوءرفتار اخلاقی مستمر و مداوم بوده است و نظارت کافی هم وجود نداشته است.