اپیزود ویروسی از آلودگی‌هوا

«تالاب صالحیه» در حدود ۸۰ کیلومتری تهران به «منطقه مولد گرد و غبار و ذرات آلاینده هوای پایتخت» تبدیل شده است

 وضعیت «قهوه‌ای» چهارشنبه‌شب هفته گذشته تهران که تا بامداد پنج‌شنبه ادامه یافت، از جایی نشأت می‌گیرد که «مهار نشده است» و طبق یک مطالعه، احتمال وقوع چندباره آن در آینده، در سطح بالایی وجود دارد. شاخص آلودگی ‌هوا در تهران، هفته پیش به شکل کم‌سابقه به بالای ۳۵۰ رسید؛ جنس آلودگی اما مثل همیشه از نوع «ذرات آلاینده PM ۲.۵» نبود. توفان گرد و غبار از مبدأ «تالاب خشک‌شده صالحیه» در فاصله حدود ۸۰کیلومتری غرب تهران، «ذرات آلاینده PM ۱۰» در آسمان را تا سطح «آلودگی قهوه‌ای» افزایش داد. این جنس آلودگی، «ویروسی» است.

راضیه احقاقی: هوای تهران در شامگاه روز چهارشنبه چهارم مهر ماه به ناگاه با آلودگی کم‌‌‌سابقه‌‌‌ای مواجه شد؛ به‌‌‌نحوی که شاخص سنجش آلودگی هوای تهران از سوی شرکت کنترل کیفیت هوای تهران برابر 351 واحد اعلام شد؛ به این ترتیب وضعیت هوای تهران به رنگ قهوه‌‌‌ای یعنی شرایط خطرناک تبدیل شد. تجربه وضعیت خطرناک برای تهران به ندرت و شاید سالانه یک مرتبه بروز کند؛ در عین حال منشأ این آلودگی با آلودگی معمول شهر تهران که از نوع افزایش ذرات PM2.5 که عمدتا ناشی از گاز خروجی اگزوزها و مازوت نیروگاه‌‌‌ها و واحدهای صنعتی است،  متفاوت بود. بررسی‌‌‌های انجام‌شده در نهایت نشان داد که منشأ آلودگی کم‌‌‌سابقه هوای تهران در این روز گردوغبار تالاب صالحیه بود.

موضوع آلودگی هوای پایتخت از اوایل دهه 80 آغاز شد؛ این آلودگی در اوایل دهه 80 در زمستان و ناشی از انتشار همزمان ذرات معلق از اگزوز خودروها و نیروگاه‌‌‌ها و پدیده وارونگی هوا ایجاد می‌‌‌شد؛ در ادامه و در ابتدای دهه 90 گستره زمانی این آلودگی به اواخر پاییز نیز کشیده شد و در سال‌‌‌های اخیر پایتخت‌‌‌نشینان از اوایل پاییز تا اواخر زمستان با آلودگی PM2.5 مواجه هستند.

جنس دوم آلودگی شهر تهران مربوط به گاز ازن است؛ که در روزهای گرم سال آلودگی ثانویه ازن تبدیل به خطر اصلی تهدیدکننده جان انسان‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها می‌‌‌شود. در این میان جنس سوم آلودگی هوا از نوع ذرات گردوغبار PM10 است،  که در پی وقوع توفان‌‌‌های گرد و غبار بروز می‌‌‌کند. در حالی که در سال‌‌‌های گذشته استان‌‌‌های خوزستان،  سیستان و بلوچستان،  کرمان،  خراسان جنوبی،  هرمزگان،  یزد،  سمنان،  اصفهان و خراسان رضوی عمدتا با افزایش ذرات غبار مواجه بوده‌‌‌اند؛ طی سال‌‌‌های اخیر این توفان گردوغبار به تهران نیز رسیده است.

مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس در گزارشی با عنوان گزارش نظارتی اجرایی شدن بند «س» ماده «38» قانون برنامه ششم توسعه و بررسی عملکرد ستاد ملی مقابله با گردوغبار که در مهر امسال منتشر شد سه کانون دارای اولویت در خصوص ایجاد گردوغبار در کشور را اعلام کرد. یک پهنه به وسعت 350‌هزار هکتار در استان خوزستان،  یک پهنه به وسعت 350‌هزار هکتار در استان سیستان و بلوچستان که در زمره کانون‌‌‌های اصلی انتشار گردوغبار در کشور هستند و یک پهنه در استان البرز که به دلیل مجاورت با استان تهران و قزوین به تازگی به کانون‌‌‌های مهم غبارخیز در کشور اضافه شده است.  تالاب صالحیه پهنه تولید گردوغبار در تهران است؛ اگرچه وسعت این پهنه و تولید گردوغبار در آن به مراتب کمتر از دو کانون دیگر است؛ اما قرارگیری آن در استان البرز و مجاورت با استان تهران و قزوین باعث شده تا گردوغبار ناشی از آن،  بیش از 35 میلیون نفر را متاثر کند. به این ترتیب این پهنه نیز به کانون‌‌‌های اولویت‌‌‌دار کشور تبدیل شده است. تالاب صالحیه در استان البرز،  در فاصله 80کیلومتری از شهر تهران و در مجاورت با استان قزوین واقع شده است. آب این تالاب از رودخانه کردان تامین می‌‌‌شود،  اما به دلیل تغییرات اقلیمی طی سال‌‌‌های اخیر از حجم آب آن کاسته شده،  به نحوی که گفته می‌‌‌شود در بهمن 1401 این تالاب به‌‌‌طور کامل خشک شد. اما در ادامه بخشی از این تالاب مجدد آبگیری شد؛ اما همچنان بخش جنوبی این تالاب به مساحت 20‌هزار هکتار خشک شده و به این ترتیب تبدیل به منبع اصلی تولید گردوغبار در حوالی پایتخت شده است. بروز باد فرسایشی در این منطقه باعث انتشار ذرات PM10 می‌‌‌شود.   بررسی‌‌‌ها از آن حکایت دارد که تهران معمولا هر سال یک روز آلودگی شدید با ذرات غبار PM10  را تجربه می‌‌‌کند؛ مانند آنچه در روز چهارم مهر ماه تجربه شد. اما با خشک شدن تالاب صالحیه و در صورت شدت گرفتن وزش توفان گردوغبار از ناحیه این تالاب تعداد روزهایی که تهران این حجم از آلودگی را تجربه می‌‌‌کند افزایش پیدا می‌‌‌کند. دو پهنه مهم ذکر‌شده سالانه بیش از 9 روز منطقه مجاور خود را با آلودگی شدید گردوغبار مواجه می‌‌‌کنند. توفان‌‌‌های گردوغبار معمولا در اثر فرسایش بادی در سطح بیابان‌‌‌ها منتشر شده و می‌تواند در بستر جریانات جوی تا 1000 کیلومتر نیز منتقل شود.

 آلودگی با ذرات گردوغبار شش اثر منفی بر سلامت انسان برجای می‌‌‌گذارد که این اثرات شامل صدمه به کلیه و کبد،  مشکلات بینایی،  مرگ زودرس،  بیماری تنفسی و سرطان ریه،  بیماری قلبی و عروقی و در نهایت شیوع بیماری‌‌‌های ویروسی،  قارچی و باکتریایی می‌‌‌شود. این در حالی است که آلودگی PM2.5 به دلیل اندازه کوچک‌‌‌تر وارد خون انسان می‌‌‌شود و تبعات منفی کمتری نسبت به PM10 بر سلامت انسان دارد. پژوهش‌‌‌‌‌‌های انجام‌گرفته روی مرگ‌‌‌ومیر و عوارض ناشی از قرار گرفتن در معرض هوای حاوی ذرات کوچک‌‌‌تر از 10 میکرون زاهدان نشان می‌‌‌دهد که میانگین و بالاترین غلظت ذرات کوچک‌‌‌تر از 10 میکرون در این شهر د‌ر سال 1397 برابر 110 و 1447 میکروگرم بر مترمکعب بوده که به ترتیب این میزان 7.3 و 32.2 برابر حد مجاز این آلاینده مطابق استاندارد سازمان بهداشت جهانی است. این حجم از آلودگی هوا در این شهر؛ سبب افزایش موارد ابتلا به عوارض ناشی از بیماری‌‌‌های قلبی و ریوی به 210 و 544 نفر شده است.

به صورت کلان تغییرات اقلیمی که باعث افزایش متوسط دمای کشور و کاهش میانگین منابع آب تجدیدپذیر کشور شده،  وقوع خشکسالی،  تغییرات انسان‌‌‌ساخت نظیر احداث سد،  کانال‌‌‌های انحرافی و تعریف مصارف مازاد بر ظرفیت منابع آب،  تغییر الگوی مصرف،  نبود الگوی کشت مناسب،  همگی بر افزایش کانون‌‌‌های گردوغبار یا تقویت کانون‌‌‌های طبیعی اثرگذار شده است. در عین حال اقداماتی نظیر جنگل‌‌‌زدایی و تخریب جنگل‌‌‌ها به‌خصوص در مناطق خشک و  تبدیل اراضی کشاورزی به اراضی شهر نیز این فرآیند را تشدید کرده است. کاهش بارش و به طور همزمان افزایش متوسط دمای کشور،  میزان تبخیر را افزایش داده و فرآیند کاهش رطوبت خاک را سرعت بخشیده است،  این موضوع نیز حامی افزایش گردوغبار است.
خسارت میلیاردی از آلودگی گردوغبار

مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس شورای اسلامی در گزارش خود دلایل افزایش توفان‌‌‌های گردوغبار در کشور طی سال‌‌‌های اخیر و تبعات محیط‌زیستی،  اجتماعی و اقتصادی شدت گرفتن این توفان‌‌‌ها در کشور را بررسی کرد. در این گزارش میزان خسارات وارده ناشی از توفان‌‌‌های گردوغبار و هزینه‌‌‌کرد دولت در این زمان برای مقابله با آن بررسی شد که نتایج نشان از آن داشت که میزان خسارات وارده ناشی از توفان‌‌‌های گردوغبار چند برابر هزینه‌‌‌کرد دولت برای مقابله با شیوع ریزگردها در کشور بوده است. طی یک دهه از اوایل دهه 90 شمسی اعتباراتی برابر 46‌هزار میلیارد ریال شامل قریب به 370 میلیون دلار طی چهار سال برای کاهش انتشار گردوغبار در کشور انجام شد. این در حالی بود که میزان خسارت وارده در یک دوره 10 ساله به شش استان سیستان و بلوچستان،  خراسان جنوبی، هرمزگان،  ایلام،  کرمانشاه و خوزستان به 580‌هزار میلیارد ریال رسید که این رقم تقریبا 12 برابر بودجه تخصیص‌یافته برای مقابله با کانون این ریزگردها بود.

هر ساله 2 میلیارد تن ذرات ریز به وسیله باد از سطح خاک‌‌‌های خشک جابه‌‌‌جا شده که به صورت مستقیم بر 151 کشور دنیا اثرگذار می‌‌‌شود؛ درمجموع 32 میلیون کیلومترمربع از سطح کره زمین مستعد فرسایش بادی است. منشأ این توفان‌‌‌های گردوغبار در 45 کشور بوده که از این تعداد 38 کشور در آسیا و آفریقا واقع شده‌‌‌اند. ایران نیز در زمره کشورهایی است که بر کمربند گردوغبار جهان واقع شده‌‌‌اند.  گردوغبار از کانون‌‌‌های با منشأ داخلی و کانون‌‌‌های با منشأ خارجی در کشور ایجاد می‌‌‌شود. منشأ خارجی گردوغبار ورودی به کشور عمدتا صحرای عربستان،  شمال آفریقا و جنوب عراق بوده که در دوره‌‌‌های خاصی از سال بیشتر نواحی جنوب غربی و غرب کشور را تحت‌تاثیر قرار می‌‌‌دهد. به علاوه ایران از شرق و شمال شرق نیز تحت‌تاثیر پدیده گردوغبار با منشأ افغانستان،  پاکستان،  ترکمنستان و ازبکستان قرار دارد. در سال‌‌‌های اخیر پدیده گردوغبار،  ایران را با شدت بیشتری تحت‌تاثیر قرار داده، به‌‌‌طوری‌که تا نواحی مرکزی و دامنه‌‌‌های جنوبی البرز گسترش یافته و پایتخت کشور نیز در سال‌‌‌های اخیر با پدیده گردوغبار مواجه شده است.

نهشت گردوغبارها روی تاسیسات و ابزارها و محصولات کشاورزی و گیاهان باعث به وجود آمدن برخی مشکلات در فعالیت‌‌‌های صنعتی و اکوسیستم‌‌‌ها شده است. دامنه اثر منفی ذرات گردوغبار از سلامتی آغاز شده،  شامل کاهش بازده محصولات کشاورزی،  کاهش ارزش املاک و مستغلات،  افزایش مهاجرت و تاثیر منفی بر محصولات کشاورزی و کیفیت خاک می‌‌‌شود.

توفان‌‌‌های گردوغبار در تمام دنیا خسارات جدی را رقم زده‌‌‌اند؛ نمونه‌‌‌های جهانی برآورد دقیق‌‌‌تری از خسارات ناشی از توفان‌‌‌های گردوغبار ارائه می‌‌‌کند. توفان گردوغبار در کره جنوبی خسارتی بالغ بر 4.6 میلیارد دلار معادل 0.8‌درصد تولید ناخالص ملی این کشور را به اقتصاد آن تحمیل کرد. این در حالی است که توفان گردوغبار در ساحل شرقی استرالیا در 23 سپتامبر 2009 نیز به‌‌‌صورت متوسط 299 میلیون دلار هزینه برجای گذاشت.

برآوردهای انجام شده در سال 2013 نیز نشان می‌‌‌دهد که کشورهای منطقه منا نیز سالانه حدود 150 میلیون دلار  از گردوغبار و توفان ناشی از آن خسارت می‌‌‌بینند که این رقم تقریبا برابر 2.5‌درصد تولید ناخالص ملی در کشورهای این منطقه است. کشورهای مصر،  ایران،  پاکستان و عربستان سعودی بیشترین خسارت را از این توفان‌‌‌ها متحمل شده‌‌‌اند. کاهش درآمد،  از بین رفتن محصولات کشاورزی،  مشکلات حمل و نقل و... به دلیل توفان‌‌‌های گردوغبار بر رفاه ساکنان این مناطق اثر منفی مستقیمی دارد.

در بند «ج» ماده «22» قانون برنامه هفتم پیشرفت توسعه کشور ابلاغ سال 1403 آمده است که سازمان حفاظت محیط‌زیست مکلف است به‌منظور تثبیت کانون‌‌‌‌های تولید گردوغبار،  برنامه‌‌‌های کوتاه‌مدت و میان‌‌‌مدت پیشگیری،  سازگاری و مقابله با پدیده گردوغبار در کشور را در قالب برنامه جامع مقابله با پدیده گردوغبار و برنامه عمل دستگاه‌‌‌های اجرایی مرتبط تهیه کند و به تصویب هیات وزیران برساند و گزارش عملکرد این بند را هر 6 ماه یک‌بار به کمیسیون کشاورزی،  آب،  محیط‌زیست و منابع طبیعی مجلس ارسال کند.