بازگشت معماران برجام

احسان پناه‌‌بر| با چينش كابينه از سوي مسعود پزشكيان و كسب راي اعتماد تمامي اعضاي كابينه او ازسوي مجلس شوراي اسلامي، به نظر مي‌رسد سياست كلي رييس‌جمهور ايران مشخص‌تر از روزهاي انتخابات باشد. اين امر سياست خارجي پزشكيان را، با توجه به شعارهاي انتخاباتي او، در اولويت قرار داده است. قرار گرفتن عباس عراقچي، در راس وزارت امور خارجه همچنين محمدجواد ظريف در سمت معاونت راهبردي نهاد رياست‌جمهوري، هر دو از معماران برجام، خود نشان از رويكرد كلي مسعود پزشكيان در پيشبرد تعامل با دنيا و گشودن راهي براي حل و فصل پرونده هسته‌اي و رفع تحريم‌ها دارد. ناظران بر آنند اين امر تغيير رويكردي كلي در سياست خارجي است.

 
با روي كار آمدن عباس عراقچي در مقام وزير امور خارجه ايران، تمامي نگاه‌ها به نقش برجسته او در سال‌هاي اخير در حل و فصل پرونده هسته‌اي ايران و مناقشه با غرب بر سر اين موضوع دوخته شده است. اولين موضع‌گيري عباس عراقچي، وزير امور خارجه ايران در قبال حل و فصل برنامه هسته‌اي مورد مناقشه با غرب به رهبري ايالات‌متحده در‌حالي رسانه‌اي شد كه به نظر مي‌رسد تنش‌ها در سطح منطقه نيز بالا گرفته است. وزير امور خارجه ايران در برنامه گفت‌وگوي ويژه خبري گفت دولت جديد ايران به دنبال «مديريت تنش» با دشمن سرسخت خود، ايالات‌متحده امريكا و نيز بازسازي روابط با اروپاست. عراقچي البته اين رويكرد را مشروط به كنار گذاشتن اقدامات خصمانه از سوي غرب دانست و هدف از آن را كاستن از فشارها و خنثي كردن «تحريم‌هاي ظالمانه» عليه ايران قلمداد كرد. او با بيان اينكه «ما سعي مي‌كنيم در تحولات بين‌الملل حضور فعال داشته باشيم و فقط نظاره‌گر تحولات بين‌الملل نباشيم، افزود: سياست خارجي ما اثرگذار خواهد بود و فقط به رفت و آمدهاي ديپلماتيك اكتفا نمي‌كنيم و سعي خواهيم كرد كه سياست خارجي ما اثرگذار باشد، به نحوي كه روي سفره‌هاي مردم نيز تاثير مثبت خود را بگذارد. به نظر مي‌رسد اين موضع‌گيري عراقچي در مسير پيشين او براي به نتيجه رساندن هدفي نيمه كاره، يعني حل و فصل پرونده هسته‌اي ايران، قابل تبيين باشد. 

وزير امور خارجه ايران در مورد روابط ايران با اروپا نيز گفت: در صورتي كه آنها سياست خصمانه خود عليه ايران را كنار بگذارند، تهران در راستاي تامين منافع ملي تعامل با اين گروه از بازيگران را پيش خواهد برد. لازم به ذكر است كه آخرين قطعنامه ضدايراني شوراي حكام آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در خردادماه از سوي تروييكاي اروپايي ارايه و تصويب شد و اعتراض شديد ايران را در پي داشت. همين شرايط روابط تهران و اروپا را به‌شدت تضعيف كرده است و راه دشواري را بر سر راه عراقچي و تيم سياست خارجي او براي برقراري ارتباط با غرب قرار داده است. اين بلوك پيشرفت برنامه هسته‌اي ايران و ادعاها در باب عدم همكاري تهران با نهاد ناظر اتمي را به چالش كشيده و طي اظهاراتي مداخله‌جويانه از ايران مي‌خواهد به حمايت از محور مقاومت در منطقه پايان دهد. همچنين، اخيرا، اروپا ايران را متهم به حمايت تسليحاتي از روسيه در جنگ اوكراين كرده است. اين ادعاها در حالي مطرح شده كه همكاري‌هاي نظامي تهران و مسكو پيشرفتي جدي داشته و همين مقوله موجب هراس جبهه غرب شده است.
در اولين اقدامات ديپلماتيك براي برداشتن موانع «تعامل عزتمندانه » با اروپا، عراقچي در تماسي تلفني با جوزپ بورل، همتاي خود در اتحاديه اروپا، بر توسعه روابط مستلزم گفت‌وگو براي حل مشكلات دو طرف و اصلاح سياست‌هاي نادرست كشورهاي اروپايي تاكيد كرد. به نوبه خود، جوزپ بورل، مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا در شبكه اجتماعي ايكس نوشت كه با همتاي ايراني خود «چشم‌انداز تعامل مجدد در مورد همه پرونده‌هاي موردعلاقه دوجانبه» را بررسي كرده است. بورل گفت اين گفت‌وگو شامل «نياز به كاهش تنش و خويشتنداري در منطقه» با (به ادعاي او) توقف حمايت‌هاي ايران از جنبش‌هاي منطقه و همچنين «توقف همكاري نظامي با روسيه عليه اوكراين» و «عدم اشاعه هسته‌اي» بود. 

ايران همواره به صراحت اعلام كرده است از محور مقاومت در منطقه و حتي جهان براي به دست آوردن حقوق و آزادي‌هاي خود حمايت مي‌كند. اين رويكرد در دكترين كلي سياست خارجي ايران قرار دارد. به نظر مي‌رسد اين دكترين كلي در دوره وزارت عراقچي، آن‌طور كه خود او در جلسه كميسيون امنيت ملي مجلس تاكيد كرد، كماكان در اولويت باشد و تقويت محور مقاومت به عنوان يكي از استراتژي‌هاي اصلي ايران قلمداد مي‌شود. او گفت كه محور مقاومت مولفه مهم قدرت جمهوري اسلامي است و سياست خارجي هم بدون قدرت جلو نمي‌رود. محمد صالح، عضو ارشد برنامه خاورميانه FPRI و محقق و روزنامه‌نگار مستقر در ويرجينيا در تحليلي در موسسه تحقيقات سياست خارجي نوشت سياست منطقه‌اي ايران در دوره رياست‌جمهوري مسعود پزشكيان و وزارت عباس عراقچي تغيير نخواهد كرد و تداوم خواهد داشت. صالح معتقد است دولت پزشكيان تعهد خود را به اولويت‌هاي منطقه‌اي مستمر جمهوري اسلامي ايران و حمايت از اعضاي محور مقاومت، به عنوان اهرم و ابزاري اصلي براي نفوذ منطقه‌اي ايران در نظر دارد. در زمينه همكاري نظامي و تسليحاتي (ادعايي) ايران با روسيه در جنگ اوكراين نيز، وزارت امور خارجه بارها اينچنين ادعاهايي را رد كرده است و نسبت به تماميت ارضي تمامي كشورها در چارچوب پذيرفته شده قوانين بين‌المللي تاكيد كرده است. 

اما شايد اولويت اصلي سياست خارجي دولت پزشكيان به سرپرستي عباس عراقچي، مساله تعامل با ايالات‌متحده، به ويژه بر سر برنامه هسته‌اي باشد. در قبال روابط با ايالات‌متحده، وزير امور خارجه، پيش از كسب راي اعتماد از مجلس، در كميسيون سياست خارجي مجلس و همچنين پس از كسب راي اعتماد، توضيح داد كه برنامه تهران مديريت تخاصم با واشنگتن است، چراكه رفع تخاصم بين ايران و امريكا شدني نيست. او در جلسه كميسيون سياست خارجي مجلس اظهار داشت: اين تخاصم به خاطر جهان‌بيني و تفاوت‌هاي بنيادين بين ايران و امريكا است. پس تا زماني كه امريكا، رويكردي استعماري و سلطه‌گرايانه در جهان داشته باشد، سخن گفتن از روابط با آن در دستور كار نخواهد بود.

عراقچي در مصاحبه با خبرگزاري كيودو ژاپن اذعان داشت: وزارت امور خارجه ايران در دوره جديد وارد عمل خواهد شد تا تنش‌ها با واشنگتن را مديريت كرده و روابط با كشورهاي اروپايي را بازسازي نمايد؛ البته تنها در صورتي كه آنها دست از رويكرد خصمانه خود بردارند. وزير امور خارجه ايران افزود: در تبيين سياست خارجي خود در مجلس شوراي اسلامي ‌بر هدف حياتي لغو تحريم‌ها، به‌ويژه تحريم‌هاي يكجانبه، از طريق مذاكرات جدي، متمركز و زمان‌مند در عين پايبندي به اصول بنيادين كشور تاكيد كردم. عراقچي همچنين در مصاحبه با صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران تصريح كرد: آنچه بايد انجام دهيم مديريت تنش و خصومت‌ها بين تهران و واشنگتن است. البته عراقچي در اين راه سخت تنها نيست. با انتخاب محمدجواد ظريف به سمت معاون راهبردي رييس‌جمهور ايران، به نظر مي‌رسد وزير خارجه ايران با رويكرد كلي محمدجواد ظريف پا به ميدان ديپلماسي و تعامل و آن‌طور كه عراقچي معتقد است، مديريت تخاصم با ايالات‌متحده بگذارد. در دوراني كه اين دو، يكي در مقام وزير امور خارجه و ديگري معاونش در تلاش براي حل و فصل پرونده فرسايشي هسته‌اي ايران با غرب بودند، به نظر با شناخت و تجربه بيشتري اين‌بار سكان پيشبرد كشتي سياست‌هاي كلان خارجي جمهوري اسلامي ايران را در دست گرفته‌اند. البته شرايط در اين دوره بسيار متفاوت از سال 2015 است. 

در دوره اول وزارت محمدجواد ظريف، شرايط جهاني تاحدودي آماده تعامل ايران با غرب بود، يا دست‌كم مانعي جدي بر سر راه آن ديده نمي‌شد، در شرايط كنوني و با توجه به دو جنگ در اوكراين و غزه و تنش‌هاي رو به گسترش ناشي از آنها، به نظر مي‌رسد راه اين تعامل بسيار سخت‌تر باشد. در مورد پرونده هسته‌اي ايران 
به واسطه گزاره‌هايي چون جنگ در خاورميانه و همچنين نزديك شدن به كارزار نوامبر (رياست‌جمهوري امريكا) بعيد است كه در باب برنامه هسته‌اي ايران به شكلي رسمي رايزني‌هايي آغاز شود. عباس عراقچي درباره پرونده هسته‌اي و گفت‌وگوها براي حل اين مناقشه در گفت‌وگوي ويژه خبري گفت: «برجام به آن شكل فعلي كه وجود دارد، به تعبيري قابل احيا نيست و حتما بايد اين سند دوباره باز شود، قسمت‌‌هايي از آن مورد تغيير واقع شود و مذاكرات جديدي شكل بگيرد.» 

بسياري از ناظران گمان مي‌كنند قرار گرفتن محمدجواد ظريف در كابينه پزشكيان هم براي غرب و هم براي كساني كه اميدي به حل و فصل برنامه هسته‌اي دارند، معنا‌دار است. معاونت راهبردي نهاد رييس‌جمهور ايران در واقع اتاق فكر طرح و برنامه‌ريزي سياست‌هاي كلي رياست‌جمهوري است. قرار گرفتن محمدجواد ظريف، معمار برجام، در راس اين معاونت به نظر مي‌رسد ماموريت ويژه‌اي در قبال برنامه هسته‌اي ايران و رفع مناقشه، احتمالا به شكل نسبي، با جهان غرب داشته باشد. اريك لوب، دانشيار گروه سياست و روابط بين‌الملل در دانشگاه بين‌المللي فلوريدا، در گفت‌وگو با نشريه العربيه الجديد گفت البته در اين راستا بايد ديد سياست‌هاي خارجي كلان جمهوري اسلامي كه توسط شوراي عالي امنيت ملي تعيين مي‌شود، به چه شكل خواهد بود. اما قطعا حضور ظريف در كنار مسعود پزشكيان و عباس عراقچي مي‌تواند نشانگر تحولي در سياست خارجي تهران باشد. 
همچنين، علي واعظ، مدير پروژه ايران گروه بحران نيز معتقد است در حالي كه محدوده قانوني مانور پزشكيان براي تغيير اساسي مسير سياست‌هاي داخلي و خارجي ايران نامشخص است، رييس‌جمهوري و تيم ديپلماسي و راهبردي ايشان ممكن است در مسير تعامل با غرب بر سر برنامه هسته‌اي با مشكلاتي مواجه شود. به نظر مي‌رسد يكي از بزرگ‌ترين موانع بر سر راه پزشكيان، ادامه تنش‌ها در منطقه باشد كه مي‌تواند به خودي خود راه را براي عدم تعامل با غرب بيش از پيش ببندد. اما از سوي ديگر، نحوه برخورد ايران در منطقه به شكل هوشمندانه و استفاده از فرصت‌هاي گاه و بيگاه نيز مي‌تواند راهي به برون‌رفت از بن‌بست هسته‌اي در پي داشته باشد. تهران و واشنگتن در بحبوحه درگيري‌هاي منطقه‌اي چند‌بار به تعامل نسبي رسيدند و اين امر به ويژه با ميانجي‌گري قطر در تبادل زندانيان امريكايي و آزاد شدن پول‌هاي بلوكه شده ايران در كره‌جنوبي و عمان بر سر ادامه گفت‌وگوهاي هسته‌اي خود را نشان داده است. علي باقري كني، سرپرست وقت وزارت امور خارجه ايران در خردادماه در اين‌باره گفت: ما همواره با طرف‌هاي غربي مذاكرات را ادامه داده‌ايم و هيچ‌گاه انقطاعي در اين مسير صورت نگرفته است، چراكه ايران براي تبيين مواضع خود، رفع سوءتفاهم‌ها و دستيابي به راه‌حل پايدار همواره در پشت ميز مذاكره حاضر بوده است و در راستاي تحقق منافع خود قدم برداشته است. البته اين امر مستلزم آن است كه انتخابات نوامبر در ايالات‌متحده نيز چطور پيش خواهد رفت و رويكرد حاكم بر كاخ سفيد چگونه خواهد بود. 

پس به نظر مي‌رسد در دوره‌اي كه معماران برجام در دولت پزشكيان حضور فعالي دارند و خود رييس‌جمهور نيز بارها بر رفع موانع براي تعامل با دنيا، به ويژه براي رفع تحريم‌ها عليه ايران، تاكيد كرده است، مسير از نظر فني و سياسي براي اين تعامل گشوده است. اما در اين ميان نمي‌توان موانع بالقوه و بالفعل بر سر اين مسير را ناديده گرفت.