طی سال های اخیر، مساله بنزین و یارانه های مرتبط با آن یکی از مهم ترین مسائل دولت ها بوده است. قیمت یک دلاری بنزین فوب خلیج فارس و دلار ۲۸ هزار تومانی در کنار بنزین یارانه‌ای در ایران باعث شده تا دولت سالانه ۹۵۴ هزار میلیارد تومان یارانه در این حوزه پرداخت کند که معادل ۶۳ درصد از بودجه عمومی در سال جاری است. اما تغییر این مساله چگونه امکان پذیر است و الزامات اقتصادی آن در شرایط فعلی کدام است؟ پنج سال از آخرین باری که قیمت بنزین به عنوان سوخت پرمصرف ایرانی‌ها با اصلاح همراه شد می‌گذرد. در این مدت شرایط تورمی کشور به سمتی رفته که قیمت تعیین شده ۱۵۰۰ تومان برای بنزین سهمیه‌ای و ۳۰۰۰ تومان برای بنزین آزاد، از خیلی کالا‌های دیگر پایین‌تر است و به گفته برخی کارشناسان، استفاده از ماشین شخصی را «به‌صرفه‌تر» کرده. از آن سو، شرایط حمل و نقل عمومی در شهر‌های بزرگ به تناسب جمعیت آن‌ها رشد چندانی نداشته و با تنگنای شدید منابع روبه‌رو است.

دلیل وجود یارانه بنزین

یارانه بنزین در ایران، سال‌هاست که موضوع بحث و بررسی بسیاری بوده است. دلایل مختلفی برای پرداخت این یارانه وجود دارد که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: تامین امنیت اجتماعی، یارانه بنزین به عنوان یک ابزار حمایتی برای اقشار کم‌درآمد جامعه در نظر گرفته می‌شود و به نوعی یک شبکه ایمنی اجتماعی محسوب می‌شود. همچنین با کنترل قیمت بنزین، دولت سعی در کنترل تورم عمومی و جلوگیری از افزایش قیمت کالاها و خدمات دارد.

یارانه بنزین به صنایع مختلف کشور کمک می‌کند تا با قیمت پایین‌تری به سوخت دسترسی داشته باشند و در نتیجه هزینه‌های تولید کاهش یابد. از سوی دیگر، پرداخت یارانه بنزین، از نظر سیاسی نیز برای دولت‌ها جذاب است، زیرا می‌تواند به افزایش محبوبیت آن‌ها منجر شود.

با توجه به چالش‌هایی که سیستم یارانه‌بندی بنزین به همراه داشته است، ضرورت تغییر در این سیستم بیش از پیش احساس می‌شود. اما به گفته کارشناسان سیستم جدید باید به گونه‌ای طراحی شود که یارانه‌ها به صورت عادلانه و به دست افراد نیازمند برسد. با اصلاح سیستم یارانه‌بندی و اعمال کنترل‌های بیشتر، می‌توان از قاچاق سوخت جلوگیری کرد. با تقویت حمل‌ونقل عمومی، می‌توان مصرف بنزین را کاهش داد و وابستگی مردم به خودروهای شخصی را کمتر کرد.

شرایط اقتصادی برای تغییر یارانه بنزین

به گفته کارشناسان قطع کامل یارانه بنزین، یک تصمیم پیچیده و دارای پیامدهای اجتماعی و اقتصادی گسترده است. برای اتخاذ چنین تصمیمی، باید شرایط زیر فراهم باشد:
قبل از قطع یارانه، باید اطمینان حاصل شود که شبکه حمایتی قوی برای حمایت از اقشار آسیب‌پذیر جامعه ایجاد شده است.
دولت باید بتواند با ابزارهای مختلف، تورم را کنترل کند تا افزایش قیمت بنزین به افزایش شدید قیمت کالاها و خدمات منجر نشود. با توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی، می‌توان به مردم این امکان را داد که به راحتی از خودروهای شخصی خود استفاده نکنند. مردم باید به طور کامل از دلایل و مزایای تغییر سیستم یارانه‌بندی آگاه شوند.
در نهایت، تصمیم‌گیری در مورد قطع یارانه بنزین، یک تصمیم پیچیده و چندجانبه است که نیازمند بررسی دقیق شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور است. یارانه بنزین تنها یکی از ابزارهای حمایتی دولت است و ممکن است ابزارهای دیگری نیز برای حمایت از اقشار کم‌درآمد وجود داشته باشد. قطع کامل یارانه بنزین ممکن است به صورت یکباره و ناگهانی امکان‌پذیر نباشد و نیاز به یک برنامه‌ریزی دقیق و تدریجی دارد. هرچند تغییر سیستم یارانه‌بندی، یک فرصت برای اصلاح ساختار اقتصادی کشور است و می‌تواند به بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی کشور کمک کند.

راه هایی که جواب نداد

به نظر می‌رسد صحبت‌های رییس‌جمهور درباره روند «غیرمنطقی» مصرف سوخت در ایران و یارانه‌ای که دود می‌شود و هدر می‌رود را باید به عنوان یک سیگنال تصمیم احتمالی دولت چهاردهم برای تغییر در این روند تلقی کرد. تاکنون و در سه سال گذشته، دولت تلاش کرده تا با روش‌های «غیرقیمتی» میزان مصرف را کنترل کند. از جمله این روش‌ها، کاهش سهمیه سوخت، محدود کردن سوخت‌گیری در برخی استان‌ها، محدود کردن سوخت‌گیری در شبانه‌روز و حتی جمع‌آوری کارت‌های سوخت جایگاه‌داران و اجبار مردم به استفاده از کارت سوخت شخصی بوده است.

اما روی کاغذ، هیچ کدام از این روش‌ها جواب نداده است. که اگر پاسخ می‌داد امروز مصرف بنزین ۲۵ برابر زمانی نبود که به صورت تک‌نرخی در جایگاه‌ها عرضه می‌شد و مشکلی هم به وجود نیامده بود. بنابراین، این چرخه‌ای است که احتمالا شکسته می‌شود. چنانکه در همین کشور همسایه، یعنی ترکیه این اتفاق افتاد و دولت تبعات اجتماعی آن را هم پذیرفت و به‌رغم اعتراض‌های خیابانی، روی تصمیم خود پافشاری کرد.

با این همه، واکنش‌ها به اظهارات رییس‌جمهور به گونه‌ای بوده که مشخص است مردم هم مطالباتی دارند.

اگر چه تک‌نرخی کردن بنزین با یک قیمت معقول از جمله راهکار‌هایی است که می‌توان در کوتاه‌مدت اجرا کرد؛ اما شکسته شدن این چرخه آزاردهنده برای بنزین، در راهکار‌هایی است که نیاز به پول، زمان و برنامه‌ریزی دارد. از طرفی زمزمه‌هایی برای طرح‌هایی، چون «بنزین برای همه» نیز شنیده می‌شود. طرحی که عمدتا بر بنزین سه نرخی و فروش بنزین توسط مردم به همدیگر تکیه کرده و مشکلات ریز و درشت زیادی نیز به همراه دارد.