پایتخت‌های عربی واسطه توافق کوتاه مدت تهران - واشنگتن می‌شوند؟ / تا قبل از ژانویه ۲۰۲۵ یک پنجره باریک برای تعامل با تهران وجود دارد

در دوره ریاست جمهوری مسعود پزشکیان ایران از یک دولت اصلاح طلب برخوردار خواهد بود. با توجه به نگرانی‌های عمیق از برنامه هسته‌ای و تحرکات منطقه‌ای ایران، غرب باید از این فرصت برای دنبال کردن دیپلماسی اصولی با تهران استفاده کند.

الی گرانمایه در یادداشتی در پایگاه اینترنتی شورای روابط خارجی اروپا نوشت: در دوره ریاست جمهوری مسعود پزشکیان ایران از یک دولت اصلاح طلب برخوردار خواهد بود. با توجه به نگرانی‌های عمیق از برنامه هسته‌ای و تحرکات منطقه‌ای ایران، غرب باید از این فرصت برای دنبال کردن دیپلماسی اصولی با تهران استفاده کند.

به گزارش سرویس بین الملل «انتخاب»، مسعود پزشکیان رئیس جمهور منتخب جدید ایران است. بعد از درگذشت ابراهیم رئیسی، اکنون روی کار آمدن دولت اصلاح طلب پزشکیان فرصتی غیرمنتظره برای غرب جهت تلاش محتاطانه، اما معنی دار برای ایجاد یگ گشایش جدید دیپلماتیک با تهران به منظور کاهش تهدیدات ناشی از برنامه هسته ایران و اقدامات منطقه‌ای این کشور فراهم آورده است.

لیست بلندبالایی از چالش‌ها پیش روی دولت پزشکیان قرار دارد: اقتصادی بیمار که در نتیجه سال‌ها سوء مدیریت و تحریم ضعیف شده است؛ شکاف عمیق اجتماعی پس از اعتراضات سال ۲۰۲۲ و تنش‌های ژئوپلتیک که ایران را در آستانه جنگ قرار داده است. به علاوه فضای مانور پزشکیان با توجه به نظام سیاسی حاکم بر ایران که در آن محافظه کاران تمام مراکز قدرت را در اختیار دارند احتمالا محدود خواهد بود.

اما صرف اجازه حضور پزشکیان در انتخابات ریاست جمهوری نشان می‌دهد که نهاد قدرت پذیرفته که تحولات اخیر به شکل گسترده‌ای مشروعیت طبقه حاکم را تضعیف نموده است؛ بنابراین انتخاب پزشکیان به رغم یک مشارکت بسیار پایین تاریخی نشان از شکست سیاست‌های تندروانه دولت سیزدهم در حل مسائل اقتصادی و اجتماعی دارد. اکنون رئیس جمهور جدید باید احتمالا از طریق مذاکرات جدید با غرب، سیاست خارجی ایران را در مسیر دیگری هدایت کند.

مواضع پزشکیان در کارزار انتخاباتی اش و انتخاب محمدجواد ظریف به عنوان مشاور سیاست خارجی خود نشان می‌دهد که پس از نزدیکی قابل توجه دولت رئیسی به روسیه و چین، پزشکیان احتمالا تلاش خواهد کرد توازن ظریف مجددی در روابط ایران با غرب برقرار نماید. 

او از ادامه تنش زدایی با جهان عرب و کاهش تنش‌های منطقه‌ای پشتیبانی می‌کند و این نشان می‌دهد که دولت به دنبال ایجاد روابط بیشتر با همسایگان عرب حاشیه خلیج فارس و فاصله گرفتن از رویارویی نظامی در خاورمیانه خواهد بود.

این کار آسان نخواهد بود. پزشکیان یک وظیفه دشوار و احتمالا غیرممکن در جلب حمایت نهاد قدرت خواهد داشت که تصمیم گیر نهایی در اکثر موضوعات ملی است. اما با توجه به مطالبات اقتصادی داخلی، پرونده هسته‌ای ممکن است حوزه‌ای باشد که دولت وی فضای مانور بیشتری در آن داشته باشد.

در سال‌های اخیر روابط اروپا با ایران به ویژه پس از اعتراضات سال ۲۰۲۲ متعاقب مرگ مهسا امینی، بدتر شدن سوابق حقوق بشری، پیشرفت سریع برنامه هسته‌ای و مهمتر از همه حمایت نظامی تهران از روسیه پس از تهاجم به اوکراین در سال ۲۰۲۲ سخت‌تر شده است.

ریسک جدی جنگ گسترده‌تر در خاورمیانه در کنار همکاری‌های نظامی بی سابقه ایران با روسیه و فعالیت‌های هسته‌ای این کشور ریسک‌های عمده‌ای را برای اروپا به همراه داشته است؛ بنابراین تغییر قابل توجه دولت در ایران یک فرصت ضروری را در اختیار پایتخت‌های اروپایی قرار می‌دهد تا یک دیپلماسی اصولی با ایران را امتحان کنند. هدف باید متقاعد کردن ایران به توقف و سپس بازگرداندن برنامه هسته‌ای به عقب و جلوگیری از افزایش بیشتر تنش نظامی در خاورمیانه باشد.

تلاش‌های دیپلماتیک اخیر آمریکا با تهران بر سر "توافقات کاهش تنش" در زمینه مسائل هسته‌ای و تنش‌های منطقه‌ای به بن بست رسیده که علت بخشی از آن انتخابات در تهران و واشنگتن بوده است. انتخابات غیرمنتظره ایران، دوران ریاست جمهوری این کشور را با ریاست جمهوری آمریکا همزمان ساخته و زمان برای دیپلماسی را به حداکثر رسانده است. اما در ماه‌های آتی ایالات متحده به طور کامل درگیر برآیند انتخابات خواهد شد و توان چندانی برای تعامل با ایران نخواهد داشت؛ بنابراین فرانسه، بریتانیا و آلمان و همچنین نماینده ارشد اتحادیه اروپا به لطف برقراری از خطوط ارتباطی مستقیم با تهران در بهترین موقعیت برای هدایت هر چه بیشتر توافقات کاهش قرار خواهند داشت. اکنون که موج انتخابات در اروپا به اتمام رسیده دولت‌های سه کشور اروپایی فضای سیاسی بیشتری برای انجام این کار دارند.

بدین منظور، سه کشور اروپایی و اتحادیه اروپا باید آماده انجام مذاکرات مستقیم با ایران در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل باشند که تمرکز آن معطوف موضوعات زیر باشد: 

۱-کاهش تنش نظامی در خاورمیانه
با توجه به افزایش نگرانی‌ها در خصوص وقوع جنگ در لبنان تمرکز اصلی تعاملات دیپلماتیک باید جلوگیری از افزایش بیشتر تنش در خاورمیانه باشد. اروپایی‌ها باید از ایران بخواهند که متحدان خود یعنی حوثی‌های یمن و حزب الله لبنان را برای اجتناب از درگیری بیشتر تحت فشار قرار دهد. آن‌ها باید تاکید کنند که جنگ بین اسرائیل و لبنان احتمال کاهش تحریم‌های آمریکا از طریق دیپلماسی را به شدت کاهش خواهد داد.

۲-پیشنهاد یک راه حل سیاسی کوتاه مدت برای کاهش شتاب برنامه هسته‌ای ایران
با توجه به اینکه تمرکز کارزار انتخاباتی پزشکیان اقتصاد و رفع تحریم‌ها بوده، دولت وی احتمالا اشتهای بیشتری برای تعامل معنادار در زمینه هسته‌ای جهت لغو تحریم‌ها خواهد داشت. سه کشور اروپایی و اتحادیه اروپا باید با هماهنگی واشنگتن و متحدان عرب شان مسیر‌های پایداری را برای ایجاد راه‌های تنفس اقتصادی برای ایران ایجاد نمایند، البته تنها در صورتی که ایران آماده بازگرداندن برنامه هسته‌ای خود به عقب باشد. فوری‌ترین اقدامات از سوی ایران باید شامل شفافیت بیشتر و همکاری با آژانس و توقف تولید اورانیوم با غنای بالا باشد. با توجه به محدود بودن توان اروپا برای ایجاد فضای تنفس اقتصادی به دلیل تحریم‌های ثانویه آمریکا، پایتخت‌های عربی در بهترین موقعیت برای فراهم کردن چنین گشایش‌هایی قرار دارند. اما این مستلزم چراغ سبزی از جانب آمریکا خواهد بود.

۳-تهیه پیش نویس یک چهارچوب بلندمدت برای مهار برنامه هسته‌ای ایران
اگر ترتیبات هسته‌ای کوتاه مدت ایجاد شد، تلاش‌های اروپا باید متمرکز بر تهیه پیش نویس یک چهارچوب بلندمدت برای مهار توسعه برنامه هسته‌ای ایران شود. با توجه به اینکه قطعنامه شورای امنیت که به توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ وجهه حقوقی بخشید قرار است در اکتبر ۲۰۲۵ منقضی شود، این مسئله از فوریت بالایی برخوردار است. اروپایی‌ها باید راه‌هایی را به واشنگتن و تهران برای اجتناب از سناریویی که محدودیت‌های بین المللی مهم بر برنامه هسته‌ای ایران را برمی دارد و سبب تشدید مجدد تحریم‌های غرب علیه ایران خواهد شد پیشنهاد دهند.

دیپلماسی فشرده‌تر با تهران در زمینه‌هایی که پیشتر اشاره شد مستلزم پیشرفت در سایر حوزه‌های محل اختلاف نیز خواهد بود. این حوزه‌ها شامل آزادی شهروندان اروپایی و زندانیان سیاسی در ایران و توقف اعدام‌های بیشتر خواهد بود. اروپایی‌ها همچنین باید تاکید کنند که حمایت نظامی بیشتر از روسیه در‌های دیپلماسی را خواهد بست. 

توافق با ایران به خصوص با توجه به حضور تندرو‌ها در ارکان مختلف قدرت در داخل، همچنان کار آسانی نخواهد بود. اما تیم اجرایی پزشکیان که احتمالا شامل تکنوکرات‌های توانمند خواهد بود، می‌تواند فشار بیشتری در راستای دستیابی به یک مصالحه و تنش زدایی با غرب وارد نماید. پزشکیان حتی ممکن است فضای تنفسی بیشتری در ماه‌های نخست ریاست جمهوری خود داشته باشد.

همچنین در صورت پیروزی دونالد ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا و احیای سیاست فشار حداکثری پیشبرد دیپلماسی با تهران دشوارتر خواهد شد. از این رو، یک پنجره باریک برای دستیابی به اهداف تعیین شده با تهران قبل از ژانویه ۲۰۲۵ وجود خواهد داشت. اروپایی‌ها باید به جای منتظر ماندن تا زمان مشخص شدن نتیجه انتخابات آمریکا، با پشتیبانی دولت بایدن به سرعت وارد عمل شوند.