ایرانیان در صدر مهاجرت کنندگان

آبان ماه سال گشته ، رصدخانه مهاجرت ایران، در گزارشی اعلام کرد نرخ مهاجرت از ایران، با ۱۴۱ درصد افزایش به ۱۱۵ هزار ورودی جدید در سال رسیده است که حکایت ازآن دارد که رتبه اول مهاجرفرستی بر اساس نرخ رشد مهاجر جدید را ثبت کرده است.

فایننشنال‌تایمزنیز در همین راستا با استناد به آمار سازمان همکاری و توسعه اقتصادی اعلام کرده که ایران بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۱ با افزایشی ۱۴۱ درصدی، سریع‌ترین رشد نرخ مهاجرت به کشورهای ثروتمند را در جهان داشت و تعداد مهاجرانش از ۴۸ هزار نفر در سال ۲۰۲۰ به ۱۱۵ هزار نفر در سال ۲۰۲۱ رسید.

کشور‌های مقصد ایرانیان برای مهاجرت در طول یک سال گذشته، متنوع بوده، اما ترکیه، ایتالیا و کانادا جزو کشور‌هایی هستند که با مقاصدی، چون سرمایه گذاری، تحصیل یا خرید ملک، بیشتر مورد توجه ایرانیان بوده اند.

مهاجرت اقشار مختلف ایران از پزشک و پرستار گرفته تا نیروهای کاری ساده و ماهر به خارج از کشور هر روز ابعاد تازه‌تری پیدا می‌کند. داده‌های آماری هم از افزایش شمار مهاجرت‌ها خبر می‌دهند و هم سرعت فزاینده آن در سال‌های اخیر را آشکار می‌کند. این موضوع حالا دیگر در کانون توجه رسانه‌های خارجی نیز قرار گرفته است
ایرانیان در مرحله مهاجرت دسته‌جمعی کنترل‌نشده
رصدخانه مهاجرت ایران با اشاره به افزایش شدید درخواست‌های ایرانیان برای پناهندگی یا کار و ویزای دانشجویی در خارج از کشور در سال‌های اخیر، گفت که ایران در حال گذراندن مرحله «مهاجرت دسته‌جمعی کنترل‌نشده» است.

در همین باره «بهرام‌صلواتی» مدیر رصدخانه مهاجرت ایران، نیز تایید کرده بود که ۸۰ درصد مهاجرت‌ها دلایل اقتصادی و سیاسی دارند و داده‌های آماری نشان می‌دهد که میل و اقدام به مهاجرت در میان تمام اقشار جامعه افزایش یافته است.

بر اساس تحلیل سازمان بین‌المللی مهاجرت از داده‌های آژانس پناهندگان سازمان ملل، تعداد درخواست‌های جدید پناهندگی که از سوی ایرانی‌ها در سراسر جهان در سال ۲۰۲۲ ارائه شده، نسبت به سال قبل ۴۴ درصد افزایش یافته است.

همچنین تعداد دانشجویان ایرانی که در خارج از کشور تحصیل می‌کنند نیز برای هشت سال متوالی افزایش یافته و از ۴۹ هزار نفر در سال ۲۰۱۳ به ۷۰ هزار نفر در سال ۲۰۲۱ رسیده است.

فایننشنال‌تایمز در گزارش خود به نقل از تحلیل‌گران، مشکلات اقتصادی و سیاسی را نیروی محرک مهاجرت و پناهندگی ایرانیان خواند.
کدام گروه‌ها؟
براساس گزارش‌های منتشر شده، کسانی که ایران را ترک می‌کنند شامل ورزشکاران حرفه‌ای، هنرمندان، کارگران ماهر و تکنیسین‌های نخبه و در عین‌حال تعداد زیادی از ایرانیان فقیرتری هستند که اغلب برای رسیدن به کشورهای غربی از مسیرهای خطرناکی عبور می‌کنند.

از ابتدای سال ۲۰۱۸ تا مارس ۲۰۲۳ ایرانیان بزرگ‌ترین گروهی را تشکیل دادند که با عبور از کانال مانش از سرزمین اصلی اروپا با قایق‌های کوچکی که توسط قاچاقچیان انسان اداره می‌شد، به بریتانیا رسیدند.

به گفته رصدخانه مهاجرت دانشگاه آکسفورد، ۱۸ هزار ایرانی از این گذرگاه عبور کردند: برابر با ۲۱ درصد از کل افرادی که در آن دوره از کانال مانش گذشته بودند.
مهاجرت نگران کننده  کادر بهداشت و درمان
در این میان اما به نظر می رسد مهاجرت «گروهی » طیف هایی از ایرانیان بیشتر از بقیه بوده است. جامعه پزشکی یکی از همین طیف هاست.
محمد شریفی مقدم، دبیرکل خانه پرستار به تازگی گفت تعداد پرستارانی که سالانه از کشور خارج می‌شوند به سه هزار نفر رسیده است اما وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی حتی به اندازه همین آمار به کادر درمان اضافه نمی‌کند.

به گفته او مقصد مهاجرت برای پرستاران، آلمان، آمریکا، استرالیا و کاناداست چون در این کشورها به راحتی می‌توانند به جای درآمد ماهی ۲۰۰ یورو در ایران، دو هزار و ۵۰۰ یورو در ماه به دست بیاورند.

علاوه بر پرستاران، مهاجرت در میان پزشکان نیز رشدی فزاینده داشته است، به‌‌طوری‌ که طی دو سال گذشته تقریبا ۱۰ هزار پزشک درخواست دریافت گواهی‌نامه‌های حرفه‌ای داشته‌اند که کشورهای مقصد از پزشکان خارجی می‌خواهند.

استارت آپ‌های خواهان مهاجرت
ولی پرستاران و پزشکان تنها گروهی نیستند که عزم مهاجرت از ایران را کرده اند. یکی از مشاوران وزیر امور اقتصادی و دارایی چندی پیش گفته بود ۵۰ درصد استارت‌آپ‌های فن‌آوری ایران درخواست فعالیت در خارج از کشور داده‌اند.

بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران گفت طی سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۲ حدود دو هزار ویزای استارت‌آپ برای کارآفرینان ایرانی در کانادا و انگلیس صادر شده است.
نیما نامداری، تحلیل‌گر اقتصاد دیجیتال به فایننشال‌تایمز گفت: «تعدادی از متخصصان صنعت فن‌آوری بر این باورند که ایران به دلیل چشم‌انداز اقتصادی ناپایدار، محیط پر‌ ریسکی برای یک استارت‌آپ است.»

به گفته او، موج مهاجرت‌های گسترده اکوسیستم استارت‌آپی ایران را خالی کرده است. با وجود این مقام‌های جمهوری اسلامی نگرانی‌ها درباره رشد روزافزون مهاجرت را کم‌اهمیت جلوه می‌دهند. روح‌الله دهقانی فیروزآبادی، معاون ابراهیم رئیسی اخیرا گفت داده‌های مهاجرت «اصلا نگران‌کننده» نیستند. آیت الله رئیسی هم اخیرا استدلال کرده بود مهاجرت پزشکان روندی است که می‌تواند «معکوس» شود. او «اطمینان داد» شغل‌هایی شایسته در انتظار کسانی است که به ایران برگردند.
دلایل جامعه شناختی
روزنامه بریتانیایی فایننشنال تایمز در گزارش خود، در مورد دلایل مهاجرت ایرانیان هم نظریه هایی را ارایه کرده است. در این گزارش آمده است: «فشارهای اقتصادی و سیاسی در داخل ایران و نگرانی مردم از احتمال وقوع جنگ، افزایش شمار مهاجرت‌ها به خارج از کشور را در پی داشته است.» فاطمه موسوی ویایه، جامعه‌شناس و پژوهشگر مسائل اجتماعی ایران با ذکر اینکه همه ناظران توافق دارند موج فعلی مهاجرت ایرانیان عادی نیست می گوید: هیرشمن در مقاله «خروج، اعتراض، دولت» اشاره می‌کند گاهی شهروندان در تقابل با دولت به این نتیجه می‌رسند که اعتراض به جایی نمی‌رسد یا هزینه‌اش بسیار زیاد است و خروج را در دستور کار خویش قرار می‌دهند و از کشورشان مهاجرت می‌کنند. افزایش ۱۴۰ درصدی موج مهاجرت جوانان متخصص در یک‌سال اخیر که بیش از نیمی از آنان زن بودندُ، را می‌توان توسل به استراتژی خروج به دلیل ناامیدی از تغییر و اصلاح دولت دانست.این جامعه شناس با اشاره به اینکه؛ آن‌ها که مهاجرت می‌کنند از تغییر شرایط جامعه ناامید شده‌اند و به همین دلیل کشور را ترک می‌کنند می گوید:واقعیت این است که با افزایش فقر و مشکلات معیشت، سرقت‌های خرد، کیف‌قاپی و زورگیری افزایش پیدا می‌کند اما مساله بسیار بزرگ‌تر از افزایش جرایم خرد به دلیل فقر و مشکلات اقتصادی است. به استراتژی خروج اشاره کردم اما نکته مهم‌تر این است که استراتژی خروج تنها به مهاجرت اشاره ندارد، خودکشی نیز نوعی خروج است، البته فردی که خودکشی می‌کند دلیل کار خود را اعتراض سیاسی نمی‌داند. او به شدت ناامید است و دیگر تحمل ادامه زندگی را ندارد.
انگیزه‌های متفاوت
انگیزه افراد از مهاجرت بسیار متنوع است. برخی با اهداف اقتصادی مهاجرت می‌کنند و برخی با اهداف علمی، آموزشی و حتی رفاه اجتماعی. با این وجود، بسیاری از افرادی که از کشور مهاجرت می‌کنند، در صورت تحقق خواسته‌های خود در ایران به بازگشت به کشور بی تمایل نیستند. تابستان سال جاری بود که بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران در این باره گفت: «۸۰درصد ایرانیان خارج از کشور تمایل به بازگشت دارند، اما فضا به گونه‌ای است که تردید می‌کنند.»اگرچه برخی از این تردید‌ها می‌تواند منشاء غیرسیاسی داشته باشد، اما برخی مهاجران نیز، نگرانی‌های دیگری دارند. این، همان موضوعیست که حجت الاسلام محسنی اژه ای، روز سه شنبه ۱۹ دی ماه به آن پرداخت و گفت: «هر ایرانی اعم از ایرانیان داخل و خارج از کشور در پناه قانون هستند و قوانین جمهوری اسلامی ایران شامل حال همه ایرانیان است (به استثنای مواردی خاص که پیش‌بینی‌های مربوطه در خود قانون شده است). ۲۵۰ شبکه در حال تبلیغ این هستند که بروید ایران توی فرودگاه بازداشت می‌شوید؛ اقدام اخیر در دسترسی ایرانیان خارج از کشور به سامانه ثنا بسیار مناسب بود. عمده مشکلات ما در خارج از کشور دسترسی نداشتن افراد به امور حقوقی و قضایی‌شان بود. فضای تلخ، تند و تیره‌ای علیه جمهوری اسلامی شکل داده‌اند؛ ایرانیانی داشته‌ایم که اخیرا چراغ خاموش آمده‌اند و هیچ مشکلی نداشته‌اند.»

علی قنبری، عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس درباره خروج افرادی از کشور که دل آن‌ها با وطن است، گفت: «تعداد زیادی وطن پرست به تمام معنا وجود دارد که به وطن عشق می‌ورزند، اما از موضوعات متعددی رنجیده خاطر هستند و می‌خواهند آینده خود را در فضایی کم تنش‌تر و با چشم انداز رشد بیشتری بسازند. اگر به دنبال افزایش وطن پرستی هستیم، نباید با کوچکترین بهانه‌ای تندترین واکنش‌ها را نسبت به فرهیختگان کشور در سطوح عالی علمی و آموزشی نشان دهیم. هیچکس با شادی و رضایت قلبی وطن خود را ترک نمی‌کند. خروج از کشور آخرین گزینه برای هر ایرانی است.»
کشیدن پای روستاها به مهاجرت
مدت زیادی از زمانی نمی‌گذرد که رئیس اتاق بازرگانی ایران و عراق خبر از افزایش میل به مهاجرت کارگران ایرانی به عراق داد، رسول صادقی، دانشیار گروه جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران نیز در نهمین کنگره انجمن روانشناسی ایران که اواخر آبان ۱۴۰۲ برگزار شد، گفته بود: «در برخی از مناطق کشور با بحثی با عنوان فرهنگ مهاجرت مواجه هستیم. در شهرستان دره‌شهر در ایلام روستایی را می‌توانم مثال بزنم که ۱۱۵ نفر از جوانان آن‌ها به استرالیا رفته‌اند. ۴۰ نفر از این جوانان که نتوانستند مهاجرت کنند، سال ۲۰۱۵ به صورت غیرقانونی به اروپا رفتند. این روستا اکنون تقریبا ترکیب زنانه دارد.»
مهاجرت از ایران؛ پا‌هایی که می‌روند، دل‌هایی که می‌مانند
فارغ از زوج‌ها، برخی جوانان نیز به علت ناامیدی از سیستم‌های علمی، آموزشی در کشور به مهاجرت تمایل پیدا می‌کنند. مهدی ذاکریان، تحلیلگر مسائل بین الملل و استاد دانشگاه علوم تحقیقات در این باره گفت: «ما اصلا در روند جهانی صادرات و وردات نخبه حضور نداریم و نام این شرایط را می‌توانیم از دست دادن نخبه یا فرار نخبه‌ها بگذاریم. حتی معتقدم شرایط از فرار هم بدتر است و می‌توانیم بگوییم «پناهجویی نخبگان کشور». کار به جایی رسیده که هر شخصی که در کنکور و دانشگاه موفق است و در خارج از کشور مورد توجه قرار می‌گیرد فورا به فکر مهاجرت به کشوری دیگر خواهد افتاد، حتی وقتی شرایط وی در خارج از کشور به مراتب پایین‌تر از شرایط وی، داخل کشور باشد. علت چیست؟ شاید، چون این دانشجو و دانشمند تصور می‌کند که اگر به کشور دیگری مهاجرت کند مسیر پیشرفت هموار است، اما اگر داخل کشور بماند، نه به لحاظ حقوق و مسائل مادی و نه به لحاظ جایگاه شغلی و حرفه‌ای تضمین خاصی نخواهد داشت. همین عدم وجود چشم انداز پیشرفت و برآورده نشدن نیاز‌های فردی و اجتماعی، یکی از علل مهاجرت افراد خواهد بود. برای خروج نخبه‌ها از کشور فرش قرمز پهن کرده ایم»