روزنامه سازندگی از دسیسه ترکیه، عراق و افغانستان برای محدود کردن منابع آبی ایران خبر داد. این روزنامه از نقشه این ۳ کشور برای ایران پرده برداشت و نوشت که طالبان سد جدیدی را افتتاح کرده است که مانع از آمدن آب هریرود به خراسان ایران می‌شود. عراق و ترکیه هم در غیاب ایران پیمان‌نامه آبی برای دجله و فرات امضا کردند.
روزنامه سازندگی نوشت: فقط ترکیه نیست که سیاست‌هایش حیات ایران را تهدید می‌کند، طالبان هم با ساخت سد‌های جدید روی هیرمند، تامین آب سد دوستی را نیز به شکل جدی تهدید می‌کند. سد دوستی بیش از ۵۰ درصد آب مشهد را تامین می‌کند و هم‌اکنون کمتر از۲۰ درصد مخزن آن پر است. سیاستی خارجی پویا که باید امنیت و منافع را تامین کند اینجا معنا می‌یابد.
هجمه حیرت‌انگیز و هماهنگ همسایگان غربی و شرقی در معادلات آب‌های فرامزی این نگرانی را تقویت کرده که آیا ضعف دیپلماسی ایران در مواجهه با همسایگان سبب بروز چنین سیاستی شده است؟ برای پاسخ به این ابهام باید اتفاقات مرتبط با آب‌های مرزی در ایران طی سال‌های اخیر را مرور کرد.
جاه‌طلبی آبی ترکیه
دولت ترکیه با طرح‌های جاه‌طلبانه گاپ و داپ سعی دارد، فقر خود در حوزه انرژی و برخی ضعف‌های ژئوپلیتیکی را پوشش دهد. ایده‌ای که برخی تحلیل‌گران هیدروپلیتیک از آن با تروریسم آبی اسم می‌برند. طرح‌های ترکیه تمام همسایگانش را تحت تاثیر قرار داده است. از یک سو ایران و آب رودخانه ارس را هدف گرفته و از سوی دیگر مهار آب دجله و فرات در بالادست عراق خود به خود سرزمین ایران را متاثر می‌کند. «گاپ» یک پروژه توسعه چند بخشی شامل سدسازی گسترده در جنوب شرق آناتولی ترکیه است. این پروژه ۹ استان ترکیه را در بر می‌گیرد که در حوضه رودخانه‌های فرات و دجله قرار دارند. «داپ»، اما پروژه سدسازی در آناتولی شرقی است که بخش عمده آن روی حوضه ارس و کورا ساخته می‌شود.
از جمله سد‌های در حال ساخت در قالب پروژه داپ می‌توان به سد‌های کاراکورت، سویلمز و نارین قلعه اشاره کرد. اجرای این پروژه به طور مستقیم بر ایران، ارمنستان و جمهوری آذربایجان تاثیرگذار است. «ترکیه با توجه به فقر انرژی‌های فسیلی به‌خصوص نفت و گاز به منظور استفاده حداکثری از منابع آبی دجله و فرات و استفاده از موقعیت هیدروپلیتیکی خود طی دهه‌های گذشته با محدود کردن میزان آب ورودی این رود‌ها به عراق و سوریه، آنها را با مشکلات عدیده اجتماعی و اقتصادی مواجه کرده و تاثیرات سیاسی، امنیتی و زیست محیطی جدی بر وضعیت ارتباطات منطقه‌ای دولت‌های حوضه رود‌های مذکور گذاشته است. * (دیپلماسی ایرانی)»
روز‌های آغازین اردیبهشت ۱۴۰۳ رجب طیب اردوغان بعد از ۱۲ سال با حضور در عراق و امضای تفاهم‌نامه‌ای با السودانی نخست‌وزیر عراق سعی کرد، مشکل آبی خود با عراق را حل کند. موضوعی که به نظر می‌رسد در آینده اعتراض در دو کشور سوریه و ایران را به دنبال داشته باشد. چراکه تنش آبی حاصل از پروژه‌های جاه‌طلبانه ترکیه علاوه بر عراق، سوریه را نیز به شدت متاثر می‌کند و در مرحله بعد جنوب غرب و غرب ایران نیز از این سیاست آسیب جدی دیده و در آینده نیز آسیب خواهد دید. پیش از این محمدجواد ظریف، وزیر سابق امور خارجه ایران چنین اتفاقی را در گفت‌وگویی رسانه‌ای پیش‌بینی کرده بود؛ «هر زمان عراقی‌ها به ما در مورد رودخانه‌های مرزی فشار می‌آوردند، ما دو حرف می‌زدیم. یکی، اینکه معاهده ۱۹۷۵ همه چیز را مشخص کرده است.
دوم اینکه ما و شما و سوریه مشترکا از سیاست‌های آبی ترکیه متضرر هستیم پس به شکل مشترک اقدام کنیم. اما همه کشور‌ها سعی می‌کردند، مستقیم خودشان مشکلشان را حل کنند. کمااینکه عراق دارد این کار را می‌کند.» اشاره ظریف به توافقنامه ۱۹۷۵ معروف به پیمان الجزایر است که در سال ۱۹۷۵ (۱۳۵۳) در الجزیره میان عباسعلی خلعتبری و سعدون حمادی، وزیران خارجه وقت ایران و عراق امضا شد و مبنای حل اختلافات مرزی ایران و عراق قرار گرفت.
با این حال آنچه در مذاکره ترکیه و عراق بدون حضور ایران اهمیت دارد؛ اولویت داشتن منافع ملی بر ملاحظات دیگر در دیپلماسی جهانی است. اتفاقی که متاسفانه در ایران به شدت متاثر از سیاست‌های دیگری است که منافع ایران را کمتر در اولویت خود قرار می‌دهد و به جای ملاحظات و خلأ‌های ژئوپلیتیکی و هیدروپلیتیکی، مبنایی ایدئولوژیکی دارد.
انحراف آب هیرمند به بیابان گودزره
مرز‌های شرقی ایران نیز سال‌هاست با سیاست‌های آبی خاص در مخاطره افتاده است. انحراف آب رودخانه هیرمند در افغانستان به بیابان گودزره یک استراتژی سیاسی علیه ایران از سوی دولت‌های مستقر در افغانستان بوده است. بعد از آنکه سد‌های بالادست هیرمند از آب سرریز می‌شوند، متولیان آب در افغانستان در شرایطی که تمامی این کشور به خصوص ولایت نیمروز را سیل با خود برده، اما آنها بر خلاف تعهد بین‌المللی خود حاضر نیستند، قطره‌ای آب به ایران وارد شود. این سیاست را اشرف غنی رئیس دولت به اصطلاح جمهوری، آب در برابر نفت نامگذاری کرده بود. نوعی گرو‌کشی که سیاستی خلاف حسن همجواری و تعهدات بین‌المللی این کشور است. آنچه حیرت‌انگیز است اینکه تمامی دولت‌های مستقر در این کشور بی‌ثبات، سیاست ضد ایرانی را ادامه داده تا جایی که اکنون منطقه سیستان و تالاب‌های سه‌گانه هامون در عطش آب می‌سوزند و شهر‌های زابل و زاهدان بالاترین سطح تنش بی آبی را تجربه می‌کنند.
آخرین تصاویر ماهواره‌ای از وضعیت رودخانه هیرمند نشان می‌دهد که طالبان مانند سال‌های گذشته، سیلاب هیرمند را به بیابان گودزره انحراف داده است. آب منحرف شده ۴۰۰ کیلومتر مربع از گودزره را پوشانده و آب شیرین رودخانه هیرمند را به تلخاب تبدیل کرده است. تحلیل کارشناسان مستقل آب همچنین متخصصان هواشناسی این ایده را تقویت می‌کند که دولت مستقر در افغانستان تعمدا آبی به روی هامون باز نمی‌کند.
اما از سوی دیگر علی سلاجقه، رئیس سازمان محیط‌زیست ایران درباره میزان حقابه هیرمند گفته است: «در بحث حقابه‌ها در قسمت هیرمند باید بگویم، بارش‌ها بارش‌های مناسبی بود. بر اساس آنچه که کشور ما دریافت کرد چه از بارش‌هایی که به صورت مستقیم بود و چه از آوردی که از هیرمند داشتیم؛ تقریبا تالاب هامون حدود ۵۰ درصد مرطوب شده است و امیدوارم با کانالی که وزارت نیرو آنجا تعبیه کرده با توجه به اینکه بحث آب شرب در منطقه در اولویت است، شرایط به نحوی شود که اگر چند وقتی پمپاژ نشود و آب شرب مناسب باشد، می‌تواند تا حدودی سطح مرطوب کردن هامون را افزایش دهد و امیدواریم این اتفاق بیفتد.»
با این همه رسانه‌های فعال در رصد سازمان هواشناسی افغانستان دائما از وقوع بارش‌های سیلابی در افغانستان خبر می‌دهند. کانال تلگرامی هواشناسی افغانستان نسبت به وقوع سیل در ولایت این کشور هشدار داده است. «ریاست هواشناسی وزارت ترانسپورت و هوانوردی ملکی افغانستان از احتمال بارش باران همراه با سیلاب‌های آنی و باد‌های شدید در ۷ ولایت کشور خبر داده است.»
پیش از این و در ۱۶ آوریل ۲۰۲۴ رسانه‌های بین‌المللی به نقل از عبدالغنی برادر، معاون امور اقتصادی نخست‌وزیر طالبان که دیداری از سد کجکی داشته، نقل کرده‌اند که «امسال به دلیل بارندگی پی‌هم، سطح آب پشت این سد افزایش یافته و بیشتر بند‌ها (سدها)ی افغانستان مثل این سد «پر از آب» شده است.» سد کجکی در ولایت هلمند، در جنوب افغانستان واقع است که روی یکی از شاخه‌های اصلی رودخانه هیرمند ساخته شده است، رودخانه‌ای که آب آن پس از عبور از چند ولایت غرب کشور به ایران می‌رسد.
انفعال دیپلماتیک ایران
مرور سیاست پشت سدسازی و انحراف آب در مرز‌های شرقی و غربی ایران و نحوه مواجهه ساده‌انگارانه ایران با این حادثه به خودی خود ابهام برای مخاطبان ایجاد می‌کند، چرا ایران واکنش درخوری در این زمینه نداشته است؟ می‌توان این پرسش را مطرح کرد که چرا وزارت نیرو که متولی و مدیر آب در ایران است و وزارت خارجه که مسئول مناسبات بین‌المللی و قرارداد‌های منطقه‌ای و جهانی است در این مسائل اینقدر منفعل عمل کرده‌اند. دریاچه هامون به طور کامل تحت تاثیر فعالیت‌های بالادست افغانستان و انجام نشدن تعهداتشان خشک شد و ما دست روی دست گذاشته‌ایم تا این منطقه از ایران دچار بحران جدی شود. سد کمال‌خان هنوز ساخته نشده بود و ایران مشکلات بسیار زیادی در پایین‌دست داشت.
رودخانه هریرود نیز چنین وضعیتی دارد. سد سلما در بالادست هریرود ساخته شد. سد دوستی در ایران و در پایین‌دست ساخته شد. افغانستان در بالادست سد سلما نیز سد دیگری ساخته است. عملاً هیچ آبی از هریرود به ایران وارد نمی‌شود و سد دوستی کاملاً خالی از آب است. نظر کارشناسان آب در ایران این است که وزارت نیرو و وزارت خارجه که تعدادی کارشناس برای امور داخلی و خارجی دارد چرا کارشناسان آب‌های مرزی به اندازه انگشتان دست هم نیست.
نظراتی كه حاوی توهین و مغایر قوانین کشور باشد منتشر نمی شود
لطفا از نوشتن نظرات خود به صورت حروف لاتین (فینگلیش) خودداری نمایید
