آینده پیر با خانواده‌های مثلثی

گزارش «آرمان امروز» از رواج و چالش‌های تک فرزندی

 حمید رضا خالدی: پس از آن‌که جمعیت کشور به واسطه سیاست‌های فرزند‌آوری افزایش چندانی نداشت و برخی از مسئولان فرمایشات و دوراندیشی رهبر معظم انقلاب را به‌درستی اجرا نکردند، دبیر ستاد راهبری جمعیت حوزه‌های علمیه گفته: «خانواده‌های ایرانی به‌دلیل سیاست جمعیتی که در سال‌های گذشته اعمال شد، اکنون به بیماری تک فرزندی مبتلا شده‌ است.»این در حالی است که در حال حاضرحدود ۱۰ درصد جمعیت کشور را سالمندان تشکیل می‌دهند که نسبت به ۴۰ سال قبل ۲ برابر شده است و کارشناسان براین باورند که جمعیت سالمند ایران طی ۲۰ سال آینده دو برابر خواهد شد. این مقوله از این جهت حایز اهمیت است، پیری جمعیت درکنار مشکلات جدی همچون کمبود منابع انسانی و تأثیر منفی بر اقتصاد، سلامت و رفاه اجتماعی، نیازمند امکانات ویژه برای زندگی سالمندان است که هزینه‌های دولت را به شکل سرسام‌آوری از جمله نیاز روزافزون به تخت‌های بیمارستانی، آسایشگاه‌ها، کارکنان مراقبت‌های بهداشتی و متخصصان طب سالمندی افزایش می‌بخشد.

همین مساله باعث شده تا دولت و مجلس با انواع مشوق‌های مختلف تلاش کرده تا شهروندان را تشویق به فرزند آوری کنند. از انواع وام های فرزند‌آوری تا وعده اعطای زمین و کمک سازمان های مختلف در این زمینه، با این حال هنوز هم بسیاری از خانواده ها تمایلی به استفاده از این مشوق‌ها ندارند و همچنان از زیر بار فرزند آوری شانه خالی می‌کنند و حداکثر به داشتن یک فرزند بسنده کنند. گرچه آمار دقیق و جدیدی از خانواده‌های مثلثی (پدر و مادر و یک فرزند) در ایران منتشر نشده، اما براساس آمار استخراج ‌شده از آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن، ۲۵درصد خانواده‌های ایرانی ۳نفره هستند. آخرین گزارش‌های مرکز آمار هم نشان می‌دهد که تنها در شهر تهران حدود ۳۰درصد از خانوارهای ساکن ۳ نفره هستند. البته پدیده خانواده‌های تک‌فرزند، نه در ایران که در جهان هم رو به رشد است.

در میان تمام خانوارهای دارای فرزند زیر ۱۵سال در دنیا نسبت تنها یک فرزند در دهه گذشته افزایش یافته و از ۲۹.۱درصد در سال۲۰۱۱ به ۳۰.۱درصد در سال۲۰۲۱ رسیده و سهم مادران دارای یک فرزند در پایان دوره باروری هم ۲برابر شده و از ۱۱درصد به ۲۲درصد رسیده است. کودکانی که از داشتن برادر و خواهر محروم می‌مانند و در آینده واژه عمو، دایی، خاله و عمه هم کم‌رنگ‌تر خواهد شد. همچنین به‌گفته کارشناسان، تک‌فرزندها کمتر با مشکلات مواجه می‌شوند و در معرض تجربه‌کردن شکست، ناکامی، رانده‌شدن و… قرار نمی‌گیرند یا شرایطی را که لازمه بلوغ روحی و روانی است، تجربه نمی‌کنند. در بسیاری از اوقات هم از آنجا که دنیای واقعی کاملا مطابق میل و خواسته این کودکان و پاسخگوی توقعات آنها نیست، دچار سرخوردگی و ناسازگاری می‌شوند. روانشناسان هم می‌گویند که در خانواده‌های تک‌فرزند، برخورداری از فضای زندگی خانوادگی ممکن نیست.

دلیلی به نام تربیت و آینده فرزند

یوسف بیوک خان، محقق و کارشناس حوزه جمعیت در گفت و گو با «آرمان امروز» می گوید: « وضعیت مدارس و تحصیل و بهداشت و … بسیار بهتر از گذشته است می گوید: قبلا دانش آموزان ما در مدارس سه شیفته درس می خواندند ولی الان در برخی مدارس تعداد دانش اموزان از ۲۰ محصل هم کمتر است. بنابراین اگر هم می خواهیم کیفیت فرزندآوری را ارتقاء بخشیم باید به فکر بهبود بیشتر شاخصه های زندگی باشیم. الان دولت امکانات و تسهیلات خوبی برای فرزند اوری درنظر گرفته است که متناسب با شرایط هر شهر و استان متفاوت است و می تواند به زوجینی که تمایل به فرزند آوری دارند کمک حال خوبی باشد! بنابراین نباید به این بهانه ها از زیر بار فرزند آوری شانه خالی کرد. حجت الاسلام فولادی، یکی دیگر از طرفداران طرح کمی فرزند اوری است. وی در برنامه سبک زندگی گفته بود؛ این یک خطای استراتژیک است که بخواهیم بگوییم نباید کمیت فرزند آوری را فدای کیفیت آن کرد. اینکه عده ای می گویند وقتی تعداد فرزندان افزایش پیدا می کند نمی توانند از پس تربیت و هزینه های آن برآیند اصلا درست نیست. باید از این افراد پرسید که تربیت یک فرزند با چند فرزند چه تفاوتی دارد؟ اگر شما نمی توانید از پس تربیت چند فرزند برآیید بعید است که از پس تربیت همان یک فرزندتان هم برآیید!.»

از تغییر نگرش تا اعتماد سازی

شهلا کاظمی پور، جامعه شناس و جمعیت شناس، در گفت و گو با «آرمان امروز» می گوید: بحث فرزند آوری مقوله بسیار مهم در عین حال پیچیده ای است و به شاخص های مختلف فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی و تربیتی وابسته است. اینکه فقط بگوییم چند فرزند بیاوریم نه از لحاظ فرهنگی قابل قبول است و نه از منظر توانایی برای تریبت فرزند توجیه کننده است. ضمن آنکه از منظر اقتصادی نیز وضعیت اکثر خانواده های ایرانی به گونه ای است که حتی از تامین حداقل های زندگی و نیازهای فرزندانشان نیز عاجزند چه رسد به اینکه بخواهند فرزند جدیدی هم بیاورند. البته تغییر سیاست های فرزند آوری دولت ها مقوله ای رایج در تمام دنیاست در گذشته، از آنجاییکه هنوز علم و بهداشت چندان پیشرفت نکرده بود، کودکان، زیاد فوت می کردند. برای همین سیاست تقریبا تمامی دولتها این بود که مردم را تشویق به فرزند آوری کنند.

چون هم باروری و هم مرگ و میر هیچ کدام دست شهروندان نبود. ولی بعدها با پیشرفت علم، مرگ و میرها به شدت کاهش پیدا کرد و در عوض روند افزایشی آمارموالید همچنان ادامه داشت. برای همین دولت ها تصمیم گرفتند که سیاست کنترل جمعیتی را در پیش بگیرند. ایران هم از این قاعده مستثنی نبود. یعنی بعد از آغاز سیاست های کنترل موالید، وسایل کنترل بارداری وارد ایران شد و به سرعت و حتی به صورت رایگان در اختیار شهروندان قرار گرفت. حالا اما بعد از سالها، از آنجاییکه جمعیت اکثر کشورهای جهان و از جمله ایران، به سمت سالمندی پیش می رود درنتیجه دوباره دولت ها رو به سیاست های تشویقی فرزند آوری آورده اند. یعنی علاوه بر تشویق به فرزند آوری و مهاجرت پذیری از روش های علمی و مدیریتی رایج برای افزایش جمعیت کشورهایشان استفاده می کنند.

وی در خصوص سیاست های تشویقی فرزند آوری در ایران نیز می گوید: به نظر من این سیاست ها چندان موفق نبوده اند. گرچه آقایان معتقدند که این سیاست ها تازه دو سال است که آغاز شده و برای قضاوت در مورد آن زود است. آنها می گویند برخی از بندهای این سند به مشکلاتی برخورده و بخشی هم هنوز به سرانجام نرسیده است!. کاظمی پوردر واکنش به اظهارات اخیر دبیر ستاد راهبری جمعیت حوزه‌های علمیه کشورکه جامعه ای که به سمت تک فرزندی می رود را بیمار خطاب کرده می گوید: این استدلال نمی تواند درست باشد. واقعیت این است که بخشی از تمایل جامعه ما برای حرکت به سمت تک فرزندی برمی گردد به شرایط اقتصادی و بخشی هم به مسایل فرهنگی. یعنی سیاست فرزند کمتر، زندگی بهتر، در ذهن و فرهنگ مردم ما نهادینه شده است و به این سادگی ها پاک نمی شود. ولی این دلیلی برآن نیست که بخواهیم بگوییم جامعه ما جامعه بیماری است. تغییر روش زندگی ، تحصیل و مسایل اقتصادی و توقعات بالای فرزندان از عوامل تشدید کننده تک فرزندی است هرچند برخی خانواده های دارای توان مالی بالا نیز تمایل زیادی به تک فرزندی دارند. ازسویی برخی زوج های امروزی به دلیل مشکلاتی که در دوران کودکی داشته اند ترجیح می دهند تنها یک فرزند داشته باشند، اظهار کرد: مشکلات اجتماعی، برآورده نشدن نیازهای کودکی زوجین، مسئولیت پذیرنبودن، تغیر الگوی زندگی و نهادینه شدن تک فرزندی با سیاست طولانی مدت کاهش جمعیت از عوامل رشد تک فرزندی است.

این مدرس دانشگاه همچنین در مورد آثار تک فرزندی بودن برای خود کودکان می گوید: احساس تنهایی، لجبازی، مصرف گرایی، اعتماد بنفس کاذب داشتن، بروز مشکلات روحی و روانی برای کودک از آسیب های تک فرزندی برای کودک و رواج فرهنگ فرزند سالاری، کاهش انسجام خانواده، کم شدن روابط اجتماعی و بلوغ زودرس، ازبین رفتن نقش های خواهر وبرادری، عمه، خاله، عمو و دایی از پیامد های اجتماعی تک فرزندی است. از جمله پیامدهای تک فرزندی، کاهش جمعیت کشور و پیری جمعیت است، با کاهش جمعیت یک کشور، اقتصاد آن با عدم توسعه یافتگی مواجه می شود، جامعه با نوعی بی نشاطی روبرو می شود و امنیت روانی کشور به خطر می افتد.