ليلا شوقي

پايتخت‌‌نشين‌ها ديگر عادت كرده‌اند به اينكه رنگ رخ آسمان بالاي شهرشان را دودي ببينند. فرقي هم ندارد كه فصل تابستان و بهار باشد يا اينكه نه، فصل پاييز و زمستان، اين غبار آلودگي، سنگين جا خوش كرده باشد بالاي سر تهراني‌ها، در تابستان و بهار اما سبكبال مي‎رود بالاتر و در پاييز و زمستان، جا سنگين مي‎كند و وارونه هوار مي‌شود روي سر مردم. تعداد روزهاي پاك در سال 1401، تنها 2 روز بوده و طبق بررسي آماري در سال‎‌هاي گذشته، روند تعداد روزهاي پاك، كاهشي است. اين يعني كه در آينده‎‌اي نه چندان دور، داشتن هوايي سالم، آرزويي محال خواهد بود. به خاطر اين مشكل حل نشده اما هر روز، اورژانس‌ بيمارستان‌ها پر مي‎شود از افرادي كه علايم يكسان دارند يا از تنگي نفس يا درد قفسه سينه شكايت دارند؛ افزايش 4 درصدي تعداد تماس‎ها با اورژانس با موضوع آلودگي هوا در آبان ‏ماه هم نشان مي‎دهد كه شرايط در ماه‌هاي پيش‎رو بدتر هم خواهد شد. اين در حالي است كه هيچ تلاشي براي اجرايي شدن قانون هواي پاك در دستگاه‎ها وجود ندارد و قانوني كه مي‎توانست كيفيت زندگي شهروندان را بهتر كند، تنها در حافظه تاريخي مردم بماند و خاك بخورد تا شايد يك روز ابر و ماه و خورشيد و فلك، دست به دست هم دهند، بادي بوزد و هوا را براي چند ساعتي، براي شهروندان، نفس كشيدني كند.

پژو 405، جيغ مي‎كشد و شيب خيابان ياسمي را با سرعت بالا مي‏آيد، به نيمه خيابان كه مي‎رسد، مي‎پيچد و از در ورودي اورژانس بيمارستان بقيه‎الله مي‎رود داخل. چند متر آن طرف‎تر، بانوي جواني، با مانتو شلوار اداري و شكمي كه به مانتو چسبيده، بي‎حال و خسته در را باز مي‎كند. زن نفس‌نفس مي‎زند. راننده پياده مي‎شود و برايش ويلچر مي‎آورد. زن سرفه مي‎كند و دست را مي‎‌گذارد روي قفسه سينه، بعد مي‎‏نشيند روي ويلچر و مي‎روند به سمت در اورژانس.

اورژانس بيمارستان بقيه‌الله شلوغ است، پرستاران، تند و سريع پرده‎ها را كنار مي‎زنند و به بيماران‌شان رسيدگي مي‎كنند. زن جوان را مي‎خوابانند روي يكي از تخت‌هاي اورژانس. پرستاري علايم بيماري را چك مي‎كند: «تنگي نفس، درد قفسه سينه، سردرد و سرگيجه.» بعد به همكارانش مي‎گويد: «بارداره... دستگاه تنفسي‌ و بايد بهش وصل كنيم.» ماسك تنفسي را مي‎گذارند روي صورت زن، كمي بعد، نفس‎هاي تند و صدادارش، قطع مي‎شود، حالا مي‎تواند نفس بكشد.

مراجعه 2 برابري

ديگر همه پرستاران اورژانس عادت كرده‌اند، به اينكه در فصل سرد، بايد منتظر افزايش ورودي‌هاي با علايم تنفسي باشند. تعداد مراجعات اما در روزهايي كه شاخص آلودگي هوا، بالاست و به رنگ قرمز درمي‎آيد، بيشتر هم است. تعداد مراجعين در روزهاي آلوده، 2 برابر مي‌شود. اينها را پرستار جواني مي‎گويد كه سرگرم رسيدگي به يكي از مراجعينش است. مراجعه‌‎كننده او، مرد ميانسالي است كه از مشكلات تنفسي، تنگي نفس و فشار در قفسه سينه، شكايت دارد. او مي‎گويد كه در بعضي از روزهاي آلوده، تعداد مراجعين و لزوم استفاده از دستگاه تنفسي اينقدر زياد مي‌شود كه گاهي دستگاه و تخت خالي براي پذيرش و استفاده افراد جديد وجود ندارد.

اين پرستار توضيح مي‎دهد كه بيشتر مراجعينش، افراد بالاي 70 سالي هستند كه بيماري زمينه‎اي هم دارند. مراجعه بيماران بدحال تنفسي، عموما صبح‌ها از ساعت ۱۰ و ۳۰ دقيقه شروع مي‌شود و بعدازظهرها كه غلظت آلودگي افزايش پيدا مي‎كند، مراجعه به اورژانس هم زياد مي‎شود. حرف پرستار جوان به اينجا كه مي‌رسد، زن مسني را با ويلچر به اورژانس مي‌آورند. چادر زن يك وري افتاده ‌است روي سرش. لب‌هاي پيرزن سفيد شده است، خس خس مي‌كند و قفسه سينه‌اش، تند و سريع بالا و پايين مي‌شود. دختري جوان پشت ويلچر راه مي‌رود. چشم‌هايش نگران است.

پيرزن را مي‌خوابانند روي يكي از تخت‌هاي اورژانس، پزشك اورژانس مي‌رود بالاي سرش و پرده را مي‌كشد.

دستگاه اكو را سريع مي‌برند بالاي سر پيرزن، مي‌خواهند نوار قلبش را بگيرند. پزشك اورژانس كه بيرون مي‌آيد، دارويي مي‌نويسد روي برگه پذيرش و مي‌گويد: «اكسيژن هم به او وصل كنيد.» چشم‌هاي دختر جوان خيس است. مي‌گويد مادرش بيماري آسم دارد و چند روزي را به خاطر آلودگي هوا در خانه بوده‌ است، ديروز اما پيرزن، خسته از در خانه ماندن، چند ساعتي را با دوستانش در پارك محل مي‌گذراند.

دست‌كم روزي 3 بيمار تنفسي

چند خانم و آقا ايستاده‌اند در صف ترياژ اورژانس. دختر جواني كه پشت ميز نشسته است، تند و سريع مراجعين را پذيرش مي‌كند. پزشك جوان ترياژ هم، ايستاده، بيماران را ويزيت مي‌كند. مهرش را مي‌زند روي برگه شرح بيمار و بعد سريع‌تر از آن ويزيت‌شان مي‌كند، قلم را مي‌سراند روي دفترچه و دارو تجويز مي‌كند. مي‌گويد حداقل روزي 3 بيمار، مراجعه‌كننده بدحال دارد، سالمنداني كه آلودگي هوا، بيماري قلبي و تنگي‌نفس‌شان را تشديد كرده است. اين پزشك از بيمارستان ديگري كه ‌جز اين بيمارستان در آنجا كار مي‌كند، مي‌گويد، از بيمارستاني كه بسياري از مراجعينش، به خاطر مشكلات تنفسي به آنجا مراجعه مي‌كنند و توضيح مي‌دهد كه به خاطر آلودگي هوا، تعدادشان هم بيشتر شده است اما آمار دقيقي نمي‌دهد.

بيرون محوطه كوچك بيمارستان، راننده‌هاي آمبولانس ايستاده‌اند و گفت‌وگو مي‌كنند، از تعداد مراجعه بيماران حاد تنفسي كه مي‌پرسيم، كمي فكر مي‌كنند، يكي‎شان مي‌گويد كه در روز يكي، دو بيمار بدحال سالمند و ميانسال به بيمارستان مي‌رساند، اما تاكيد مي‎كند كه ممكن است آنها افراد مبتلا به بيماري ديگر تنفسي مانند آنفلوآنزا و حتي كرونا باشند، به خاطر همين مطمئن نيست كه آنها به خاطر آلودگي هوا بيمار شده‌اند يا نه.

افزايش مراجعه ۱۰ تا ۱۵ درصدي

براي رسيدن به اورژانس بيمارستان قلب شهيد رجايي، بايد جاده باريك سربالايي را بالا برويم، هر فرد مبتلا به بيماري قلبي بعد از پيمودن مسير طولاني، حتما كارش به اورژانس مي‌كشد. بعد از پيمودن مسير، حياط آسفالته، خودش را نشان مي‌دهد. هم بيرون محوطه و هم داخل اورژانس، پر از مراجعيني است كه ماسك به صورت زده، منتظرند تا نوبت‌شان شود.

پرستاري كه اكوي قلب مي‌گيرد، منتظر است تا بيمارش آماده انجام آزمايش شود. در اين فاصله از او درباره تعداد افرادي كه براي انجام اكوي قلب به او مراجعه مي‎كنند، مي‌پرسيم. تعداد مراجعين او، نسبت به قبل بيشتر شده است، كساني كه از قبل مشكلات قلبي يا حتي بيماري قلبي داشته‌اند و حالا آلودگي هوا، آنها را به بيمارستان كشانده است. او تخمين مي‌زند كه در يكي، دو روز اخير كه به نسبت، شاخص آلودگي هوا هم افزايش داشته، درصد مراجعينش هم، ۱۰ تا ۱۵ درصد بيشتر شده است.

اين حرف، پزشك ترياژ هم هست، مرد ميانسالي كه سرش گرم پر كردن برگه شرح‌ حال بيمارانش است. او مي‌گويد آلودگي هوا به خودي خود مشكل قلبي ايجاد نمي‌كند، بلكه براي افرادي كه با مشكلات قلبي دست و پنجه نرم مي‎كنند، مي‌تواند خطرناك باشد. اين پزشك مي‌گويد آلودگي هوا اين روزها بيشتر از اينكه باعث مراجعه بيماران قلبي به بيمارستان بشود، آنها را از نظر تنفسي دچار مشكل مي‌كند و افراد مبتلايي كه مشكل قلبي دارند يا از قبل يكي از عمل‎هاي قلبي را انجام داده‌اند، به خاطر همين مشكلات تنفسي، به اورژانس مراجعه مي‎كنند.

كودكان بيمار، در خطر بيشتر

روي صندلي بزرگ درمانگاه قلب پر از بيمار است؛ بيماراني كه لباس محلي، كردي و بلوچي به تن كرده‌اند. خيلي‌هاي‌شان با رنگ و روي‌هاي پريده، ماسك به صورت زده‌اند و در آغوش مادر جاي گرفته‌اند. دختربچه‌اي با چشم‌هاي درشت قهوه‌اي كز كرده بغل مادرش. دختربچه تازه چهار سالش شده است. مادرش با لهجه مشهدي مي‌گويد به ‌خاطر مشكل قلبي دختر به تهران آمده است. مي‌گويد اين روزها دخترش مدام سرفه مي‌كند و گاهي حتي نمي‌تواند نفس بكشد. مادرش مي‌گويد در مشهد نمي‌توان نفس كشيد از بس كه هوا خاكستري و تيره است. دخترك لبخند قشنگي مي‌زند و خيره نگاه مي‌كند به پسربچه شيطاني كه ماسك عروسكي به صورت زده است. سرفه، لبخند دختر را محو مي‌كند. دخترك را صدا مي‌كنند، حالا او را بايد ببرند براي معاينه و اكوي قلب.

پسربچه كوچكي، لاغر با موهايي كه به رنگ حناست، در آغوش مادر جاي گرفته است، پسربچه، بي‎حال، منتظر در صف اكوي قلب كودكان است. مادرش مي‎گويد كه قلب بچه تا همين چند ماه قبل، سوراخ بود و حتي تحت عمل جراحي هم قرار گرفت. با اين حال اما باز براي معاينه و انجام آزمايشات روتين، بايد به بيمارستان مراجعه كند. او از سختي راه و هوايي كه نيست مي‎گويد، از اينكه هر زمان از خانه‎اش كه در حاشيه پايتخت است، به بيمارستان مي‌آيد، حال فرزندش تا چند روز بد است، او مي‎گويد: «پزشك تاكيد كرده است كه هواي آلوده براي فرزندم بد است، اما براي انجام معاينات مجبورم به مراجعه به بيمارستان.» پسربچه، حالا چشم‎هايش را بسته است، مژه‌هاي بلند و بورش، ظريف روي پوست رنگ و رو رفته‎‌اش افتاده است. پسربچه از پشت ماسك نفس مي‌كشد، سخت و تنگ.

بيش از هزار بار تماس در روز

حقيقت تلخي است، اما در روزهاي سرد سال، هر چه آسمان پايتخت خاكستري‎تر مي‌شود، تعداد تماس‌ها با موضوع مشكلات قلبي و تنفسي هم با اورژانس بيشتر مي‎شود. محمداسماعيل توكلي، رييس اورژانس استان تهران، آمار هم مي‌دهد و به ما مي‎گويد: «به‌طور طبيعي با آلوده شدن هواي تهران، حجم تعداد تماس‎ها و ماموريت‎هاي ما هم افزايش پيدا مي‎كند.» او مي‎گويد كه فقط تا 27 آبان‌ماه، بيش از 26 هزار نفر با مشكلات تنفسي و قلبي با اورژانس تهران تماس گرفته‎اند؛ يعني هر روز حدود هزار نفر با اورژانس تماس داشته‌اند، اين در حالي كه تهراني‌ها تقريبا 11 هزار بار در روز، با اپراتورهاي اورژانس تماس مي‎گيرند. تعداد تماس، با موضوع مشكلات تنفسي و قلبي، به نسبت ماه‌هاي قبل، در آبان‎ماه حدود 4 درصد رشد داشته است. اين اما همه آمار و ارقام پرونده سياه آلودگي هوا نيست، توكلي مي‎گويد: «در 14 سال گذشته، ماموريت‌هاي اورژانس با موضوع مشكلات تنفسي و قلبي، حدود 15 درصد افزايش داشته است.»

او توضيح مي‎دهد كه كودكان با سن 5 سال و افراد بالاي 55 سال كه بيماري زمينه‎اي و آسم دارند، بيشترين درصد فراواني تماس‌ها را شامل مي‎شوند. سوال اما اين است كه حجم تماس‎‌ها در كدام مناطق تهران بيشتر است؟ توكلي پاسخ مي‎دهد: «در مناطق پرتردد شهري، در بازار تهران و مركز شهر كه حجم ساختمان‌هاي اداري هم بيشتر است، تعداد تماس‌ها هم به تناسب بيشتر است.» به همين دليل، پيشنهاد مي‎دهد، بهتر است در روزهاي آلوده، افراد از تردد غيرضروري خودداري كنند و نوشيدن آب، مايعات و مصرف آنتي‎اكسيدن‌ها را جدي بگيرند.

قانون فراموش شده

ديگر همه از حفظند، آلاينده‎هاي انتشار پيدا كرده از دودكش كارخانه‌ها و كارگاه‌هاي صنعتي، دودكش وسايل نقليه و گاز ناشي از سوخت‎هاي فسيلي، از دلايل آلودگي در تهران پايتختند. همين دلايل، هر سال بيش از 20 هزار ايراني را به كام مرگ مي‎كشاند. اين ادعا را توكلي، رييس اورژانس شهر تهران تاييد مي‎كند، زماني كه مي‎گويد، در آبان‎ماه امسال، آمار ايست قلبي- تنفسي هم افزايش داشته است، چراكه آلودگي هوا مي‎تواند بر افزايش ايست قلبي تاثيرگذار باشد.

سناريوي تكراري آلودگي هوا، اما زماني غمگين‌تر مي‎شود كه بدانيم، براي كاهش آلودگي هوا، قانون هواي پاك را داريم كه حدود 6 سال از عمر آن مي‎گذرد و براي عملي شدن 34 ماده‎اي آن، هر سال، بودجه هم مصوب مي‎شود، امسال اما بودجه عملي شدن اين قانون، به نسبت سال قبل كاهش داشته است؛ بودجه قانون هواي پاك در سال 1401، 320 ميليارد تومان و در سال 1402، به عدد 288 ميليارد تومان كاهش پيدا كرد.

جز بودجه‌اي كه آب رفته است، رمقي هم براي اجرايي كردن بندهاي اين قانون نيست. هر كدام از ارگان‌ها، سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها وظيفه‏اي دارند براي عملي كردن اين قانون؛ به عنوان مثال، طبق ماده 8 قانون هواي پاك، «تمامي اشخاص حقيقي و حقوقي مالك وسايل نقليه موتوري اعم از سبك، نيمه‌سنگين، سنگين و موتورسيكلت مكلفند وسايل نقليه خود را پس از رسيدن به سن فرسودگي از رده خارج كنند.» پليس هم مي‎تواند پس از رسيدن به سن فرسودگي، هر روز استفاده، اين وسايل را جريمه كند؛ طبق ماده 4 هم، شماره‎گذاري وسايل فرسوده ممنوع است. آمار و ارقام وسايلي كه امروز، مي‎رانند، اما هم به شهروندان و هم به هوا دهن‌كجي مي‎كند؛ بر اساس آمار اعلام شده از طرف پليس راهور، ۴۵ درصد كل وسايل ‌نقليه، ۹۰ درصد موتوسيكلت‌ها و ۸۰ درصد خودروهاي عمومي كشور فرسوده‎اند. شرايط براي وسايل حمل و نقل عمومي هم بغرنج است، هرچند كه آمار يكساني فقط براي كمبود تعداد اتوبوس‎ها در شهر تهران وجود ندارند و هر روز مسوولان آمار و ارقام جديدي مي‎دهند، اما در فروردين امسال، عليرضا زاكاني، شهردار تهران، از كمبود 8 هزار اتوبوس در تهران خبر داده بود. درست است كه ادعا شده، در ماه‌هاي اخير، 200 دستگاه اتوبوس نو، به حمل و نقل عمومي تزريق شده است، با اين وجود اما زخم كهنه و قديمي آلودگي هوا، چركين، دهن باز كرده و بايد پانسماني اساسي شود.