مرزتفکیک، تا کجا؟!

حمید رضا خالدی: بالاخره بعد از 8 سال از اولین اظهار نظر در مورد تفکیک جنسیتی کتاب‌های درسی، سخنان وزیر کنونی آموزش و پرورش حکایت از آن دارد که دولت مصمم است که اینبار واقعا این طرح جنجالی را اجرایی کند!

سخنان جنجالی وزیر

«رضامراد صحرایی» در مراسم اختتامیه جشنواره ملی «بهیندخت» با بیان اینکه در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش دو هدف، مشخصا درباره خانواده و جایگاه دختران و زنان است، گفت: این سند به ما می‌گوید که باید کتاب‌های درسی‌مان را متناسب با جنسیت دختران و پسران متفاوت کنیم و فرهنگ حیا در سراسر جامعه نهادینه شود. ساختار و سازمانی که برای دختران می‌بینیم باید متحول شود و خانواده از طریق مدرسه باید آموزش ببیند.

مرادصحرایی همچنین وضعیت مدارس و دانش آموزان در ایران را نسبت به کشورهای دیگر «به مراتب بهتر» دانسته اما مدعی شده آنچه «انقلاب از ما می‌خواهد» خیلی فراتر از آن است.

اما این نخستین بار نبود که صحرایی و دیگر مدیران آموزش و پرورش از تفکیک جنسیتی در مدارس سخن می‌گفتند.

سابقه تفکیک جنسیتی کتاب‌های درسی

اولین بار در سال 1394 بود که با تغییر محتوای برخی از کتاب‌های دانش آموزان، شابع شد که قرار است به زودی تمامی کتاب‌های درسی براساس جنسیت دختران و پسران دانش آموز، تغییر پیدا کند. آن زمان اما این خبر آنچنان جنجالی را به پا کرد که وزارت آموزش و پرورش را وادار به عقب نشینی کرد. در آن سال رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزیوزارت آموزش و پرورش، گفت: هیچ برنامه‌ای برای جداسازی کتاب‌های درسی ویژه دختران و پسران دانش آموز نداریم و کتاب‌های درسی برپایه جنسیت تفکیک نمی شوند.

حجت الاسلام «محی‌الدین‌بهرام‌محمدیان» در پاسخ به اینکه آیا طرحی برای جداسازی کتاب‌هادرسی دختران و پسران دارید، افزود: چنین طرحی نداریم، به مباحث جنسیتی تنها در درس ویژه پسران و دختران در کتاب «تفکر و سبک زندگی» توجه کرده ‌ایمو در این کتاب مهارت‌های زندگی به دانش آموزان یاد داده می‌شود.وی ادامه داد: محتوای کتاب‌‌‌هایمان جنسیت محور نیست و برنامه ای برای تفکیک کتاب‌های درسی بر اساس جنسیت نداریم و تنها در یک کتاب این اتفاق افتاده است. در کتاب‌های درسی و در برخی متون آموزشی، بحث استحکام خانواده و ازدواج صحیح را مطرح می‌کنیم چراکه اگر ازدواج با بصیرت شکل گیرد و افراد مطالعه درباره این مسئله داشته باشند آسیب‌های کمتری را در مقوله ازدواج خواهیم داشت.

این حاشیه‌‌هاگر چه کم کم کمرنگ و کمرنگ تر شد اما در شهریور 1399 و زمانیکه کتاب‌های ریاضی سوم دبستان به دست دانش آموزان رسید دوباره اقدام عجیب آموزش و پرورش باعث بروز جنجالی جدید شد. محو دخترها از جلد کتاب ریاضی سوم دبستان، موجی از مقاومت علیه «تفکیک جنسیتی» ایجاد کرد. وزیر وعده رسیدگی داده اما بازار بحث و نقد و جدل‌ داغ است. بسیاری کاربران پیشنهاد کرده‌اند تصویر مریم‌ میرزاخانی جلد کتاب شود. در این دوره محسن حاجی‌بابایی، وزیر آموزش و پرورش وقت در توییتی نوشت: «...به دغدغه‌های مردم اهمیت می‌دهم. دختران میهن شایسته احترام‌اند.»

با این حال روابط عمومی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، دلیل حذف تصویر دختران از روی جلد کتاب ریاضی سوم ابتدایی را «شلوغ بودن تصویر» و مبتنی بر «نظرات زیباشناسانه و روانشناسانه کارشناسان» عنوان کرده بود.منتقدان و معترضان اما این تغییر را ادامه رویکرد انحصارگرا و ایدئولوژیک به تاریخ، هنر و حقوق زنان عنوان می‌کردند و تلاشی دوباره برای «تفکیک جنیستی» و تبلیغ زیرپوستی خانه‌نشینی و نقش‌های سنتی برای دختران.

معصومه ابتکار، معاون وقت ریاست جمهوری در امور زنان و خانواده در واکنشی محتاطانه، حساسیت مردم را به جا دانسته و گفته بود: «گرچه دو جلد کتاب ریاضی و علوم سال جدید را باید کنار هم دید، وزیر محترم آ.پ بررسی و اصلاح کتاب‌های درسی از زوایای مختلف از جمله عدالت جنسیتی را در دستور کار دارند.»
آن زمان حتی این اقدام با واکنش اعضای شورای شهر تهران نیز همراه بود بطوریکه ابراهیم امینی، نایب رئیس شورای شهر پنجم تهران با اشاره به حذف تصاویر دختران از برخی کتاب‌هادرسی در یکی از جلسات علنی گفت: متاسفانه شاهدیم با گذشت زمانی اندک از بازگشایی مدارس باز هم دولت و آموزش و پروش ذهن مردم را که این روزها به واسطه مشکلاتی مثل کرونا، گرانی لجام گسیخته و ... نگران است، با حذف تصاویر دختران و تفکیک جنسیتی کتاب‌هادوباره مشوش کرد که متاسفانه این رخداد غیرقابل پذیرش که رسانه‌ای شدن آن همزمان با تولد ۵۳ سالگی انوشه انصاری که زن نخست کیهان‌گرد بود، نگران‌کننده است.

وی افزود: البته این اتفاق در تداوم تغییرات متفاوتی است که طی سال‌های اخیر در کتاب‌های درسی رخ داده است چراکه قبلا هم شاهد حذف نام و سروده‌ها و ... بودیم و این حذف با ۲۷ شهریور که مقام استاد شهریار و روز شعر و ادب فارسی است، جای تامل دارد و باید گفت که چنین تلاش‌هایی برای حذف بخشی از هویت ملی تاریخ و فرهنگ در وزارت آموزش و پرورش بی‌سابقه نیست اما امید است از سوی دولت کارگروهی برای بررسی علل تشکیل شود و نتیجه به افکار عمومی اعلام شود.

ولی این رویه گرچه برای مدتی متوقف ماند ولی سخنان سال گذشته وزیر وقت نشان داد که گویا دولت قصد ندارد در این زمینه هقب بنشیند. آن زمان یوسف نوری، وزیر وقت آموزش و پرورش گذشته اعلام کرده بود که بر اساس اظهارات مقام معظم رهبری پیرامون تجدید نظر در کتاب‌هادرسی و محتوای آموزشی ارائه‌شده به دانش‌آموزان، محتوای ۲۰۰ عنوان کتاب تغییر خواهد کرد. گرچه عمر مدیریتی نوری به تحقق این وعده کفاف نداد تا این مسئولیت به دوش وزیر کنونی آموزش و پرورش بیافتاد. مسئولیتی که رضامراد صحرایی، ۲۹ شهریور ماه امسال در مورد آن آشکارا صحبت کرده بود . وی از اعمال تغییرات در محتوای برخی از کتاب‌های درسی در سال تحصیلی جدید خبر داده و تاکید کرده بود که در محتوای ۵۶ عنوان کتاب درسی در سال تحصیلی جدید تغییراتی اعمال شده است.

وزیر آموزش و پرورش دولت جمهوری اسلامی مدعی شده بود که این تغییرات «تابع یک فرایند حساب‌شده و علمی است که در قالب بسته‌های آموزشی مکمل می‌شود و بعد به تغییر محتوا می‌رسد.»در همین خصوص رضا نقی زاده مدیر کل دفتر برنامه‌ریزیآموزش عالی وزارت علوم هم از آغاز بازنگری ۱۵۰۰ برنامه درسی خبر داده و پیش‌بینی کرده بود که بیش از ۷ هزار عضو هیات علمی در تدوین و بازنگری این دروس در ۲ سال آینده با وزارت علوم همکاری کنند.

سند تحول بنیادین در یک نگاه

سال‌هاست که سند تحول بنیادین و اجرای آن در ایران مورد مناقشه است. سندی مشتمل بر هشت فصل که در سال 1390 تصویب شد. در این سند، مدرسه به عنوان زمینه‌ساز درک و اصلاح موقعیت توسط دانش‌آموزان و تعالی پیوسته هویت آنها بر اساس نظام معیار اسلامی تعریف شده است.سیاستگذاران در چند بند از سند تحول بنیادین مشخصا به تفاوت‌های جنستی و تفکیک از این نظر پرداخته‌اند، از متناسب‌سازی فضای فیزیکی گرفته تا تاکید بر محتوا.برای مثال در بند 16 این سند بر تنوع‌بخشی خدمات آموزشی تاکید شده و راهکارهایی هم برای آن در نظر گرفته‌اند. یکی از این راهکارها رعایت اقتضائات هویت جنسی (پسران و دختران) و ویژگی‌های دوران بلوغ دانش‌آموزان در برنامه‌های درسی و روش‌های تربیتی آنها عنوان شده است.حالا صحرایی با استناد به همین سند گفته که براساس آن باید کتاب‌هادرسی را متناسب با جنسیت دختران و پسران متفاوت کنیم و فرهنگ حیا را در سراسر جامعه نهادینه کنیم.

واکنش وزیر
سخنان اخیر صحرایی که خیلی‌‌هااز آن به عنوان آغاز تفکیک جنسیتی در کتاب‌‌ها یاد می‌کردند آنچنان بازتابی داشت که صحرایی را نیز در کمتر از 24 ساعت وادار به واکنش کرد. وی پس از برخی واکنش‌‌هابه طرح جدید آموزش و پرورش، صحرایی در دفاع از سخنان خود درباره ی لزوم جداسازی کتاب‌هادرسی دختران و پسران گفت: این موضوع یک امر کاملاً تعلیم و تربیتی است و ارتباطی به نگرش و مسائلی از این دست ندارد. نیازهای اجتماعی دختران و پسران با یکدیگر فرق دارد و کتاب‌های دینی و تربیتی در مواردی با یکدیگر متفاوت است؛ همچنین نیازهای مدارس دخترانه و پسرانه متفاوت است اما برخی افراد عادت دارند که غلط‌شماری کنند. هم‌اکنون برخی از کتاب‌های درسی همچون تفکر و سبک زندگی در دوره متوسطه اول برای دختران و پسران متفاوت تألیف می‌شود تا به نیازهای خاص هر گروه از دانش‌آموزان پاسخ دهد.

همچنین علی فرهادی، سخنگوی وزارت آموزش و پرورش نیز در اظهار نظر مشابهی در این خصوص گفت: وزیر آموزش و پرورش درباره این موضوع توضیح داد اما اینکه محتوای برخی دروس ویژه دانش‌آموزان دختر و پسر باشد ناظر به دروس خاص مانند دینی، احکام، مهارت اجتماعی و شهروندی است.

وی ادامه داد: باید از طریق آموزش، مهارت‌های خاص را در دانش‌آموزان دختر و پسر تقویت کنیم و بخشی مربوط به احکام دینی است که برای دانش‌آموزان دختر و پسر متفاوت است.

واقعا با چه استدلالی؟

با تمام این تفاصیل انتقادها و واکنش‌‌هابه سخنان اخیر وزیر آموزش و پرورش همچنان ادامه دارد. ابراهیم سحرخیز، معاون پیشین متوسطه وزارت آموزش و پروش، به عنوان یکی از این منتقدان درباره صحبت‌های وزیر آموزش و پروش درباره دخترانه و پسرانه کردن کتاب‌های درسی گفت: گاهی اوقات صحبت کردن و انتقال پیام مسئولان به گونه‌ای است که سوءتفاهم پیش می‌آورد؛ مگر علم زنانه و مردانه دارد؟ در سند تحول چنین چیزی نداریم این کار نیز امکان پذیر نیست. مگر می‌شود علوم و ریاضی و ادبیات را زنانه و مردانه کرد؟ البته در گذشته درباره برخی رشته‌ها از جمله زیست شناسی و حرفه و فن و دین و زندگی تفاوت‌های جنسیتی وجود داشت؛ از جمله احکام اسلامی زنانه که لزومی ندارد در کتاب پسر‌ها باشد؛ یا در حوزه حرفه و فن که درس خیاطی و آشپزی و کودک یاری دارد، ترجیح داده می‌شد که در کتاب درسی دختران ذکر شود. معنای این مسئله، اما تفکیک جنسیتی نیست.وی در ادامه افزود: در آموزش و پرورش قائل به تفاوت جنسیتی میان دختر و پسر هستند، اما باید به‌جا و به حسب ضرورت اعمال شود. مثلا اگر قرار است اخلاق جنسی را مطرح کنیم، محتوای دختران و پسران متفاوت است. شاید منظور وزیر همین بوده، اما به طور کلی اشتباه کرده وارد این موضوع شده است. آموزش و پرورش اینقدر مشکل دارد که نیازی به این صحبت‌ها نیست. این صحبت‌ها فقط بازتاب منفی دارد.

تقریبا، غیرممکن!

جالب اینجاست که با وجود نقدی که بسیاری از کارشناسان آموزشی به تفکیک جنسیتی کتاب‌هادرسی دارند، بسیاری از آنها که خودشان از بدنه آموزش و پرورش هستند، حاضر به اظهار نظر در این خصوص نیستند و معتقدند که در صورت صحبت، احتمالا دیگر نمی‌توانند به کار خود در بدنه آموزش و پرورش ادامه دهند!
با این حال محمد رضا نیک نژادی، کارشناس آموزشی در گفت و گو با «همدلی» در تحلیل سخنان وزیر آموزش و پرورش می‌گوید: از آنجاییکه آموزش و پرورش در اولویت نیست، وزیران مختلف برای اینکه خودشان را مطرح کنند و بگویند ما کارخارق العاده ای کرده ایم، دست به کارهای عجیب و غریبی می‌زنند که گاها نیز دغدغه مردم و جامعه نیست.

وی می‌افزاید: دلیل دیگر اینگونه اظهار نظرها این است که اصولا وزیران آموزش و پرورش می‌خواهند از زیر فشار اهرم‌های فشاری که نهادها یا اشخاص مشخصی هستند، خارج شوند و در عین حال حمایت آنها را نیز از دست ندهند!

نیک نژادی تصریح می‌کند: وگرنه حرف زدن از تدوین کتاب‌‌‌‌‌هایی براساس تفکیک جنسیتی یک چیز است و اجرای آن یک چیز دیگر. چرا که معتقدم اصولا نه امکان این کار وجود دارد و نه ضرورتی برای آن هست. مرادصحرایی در حالی معتقد است که کتاب‌های سبک زندگی و تفکر و کتاب‌هادینی باید جداسازی شود، که ما قرن‌هاست توضیح المسایل‌های دینی در خانه‌‌‌هایمان داریم که در آنها در خصوص همه چیز، بی پرده صحبت شده و دست همه اعضای خانواده نیز هست!وی با اشاره به اینکه این رفتارها دردی از سیستم آموزش و پرورش ما حل نخواهد کرد می‌افزاید: متاسفانه مرادصحرایی و سایر وزیران آموزش و پرورش چشم بر نیازهای مخاطبان و دانش آموزان بسته‌‌‌‌اند و به طرح‌‌‌‌‌هایی دل بسته‌‌‌‌اند که در هیچ نظام آموزشی و در هیچ کجای دنیا سابقه ندارد!این معلم باسابقه در مورد واکنش دانش آموزان به سخنان اخیر وزیر می‌گوید: بچه‌های امروز، بچه‌های فضای مجازی هستند. گذشته از اینکه سخنان هر یک از وزرای آموزش و پرورش در دراز مدت نتایج خود را مشخص می‌کند. الان در همه کلاس‌‌‌‌‌هایی که داریم بچه ها، با اشاره به سخنان وزیر، آن به نقد و طنز می‌گیرند! نتیجه چنین اظهاراتی گریزان بودن دانش آموزان و دانشجویان از درس و کتاب و علم است. وی در پایان تاکید می‌کند: باتمام این تفاصیل معتقدم که این طرح به هیچ عنوان عملیاتی نمی‌شود چرا که دولتی که هنوز موفق نشده بعد از 12 سال کنکور را حذف کند، چطور می‌تواند کتاب‌های درسی را اصلاح کند؟ تازه اگر تمام زیر ساخت‌‌هاو بودجه لازم نیز فراهم باشد، این کتاب‌‌هانه به عمر مدیریتی صحرایی قد می‌دهد و نه عمر مدیریتی دولت!