چرا ایرانیان خارج نشین بازنمی‌گردند؟

متأسفانه مهاجرت نسبت به سال‌های گذشته افزایش‌یافته است. در دهه 50 و 60 بیشتر افراد که برای تحصیل به دانشگاه‌های مطرح دنیا می‌رفتند پس از دریافت مدرک و کسب مهارت و تخصص به کشور بازمی‌گشتند زیرا زمینه جذب و استخدام آنها فراهم بود و از تخصص آنها استفاده می‌شد. اما در سال‌های اخیر نه‌تنها مهاجرت تحصیلی افزایش‌یافته بلکه با فرار سرمایه و خروج نیروهای ماهر و متخصص و تحصیل‌کرده نیز روبرو هستیم. در نشست «برگشت مهاجران و گردش سرمایه انسانی» اعلام شد که تنها 1 درصد مهاجران به کشور بازمی‌گردند! در این نشست امیر کرمانی، دانشیار تجارت «هاس دانشگاه برکلی» و پژوهشگر حوزه اقتصاد و بهرام صلواتی، تحلیلگر ارشد حوزه مهاجرت در آکادمی دانایان حضور داشتند. این دو صاحب‌نظر بر ضرورت جذب نیروی‌های متخصص، ماهر و نخبه تأکید کردند. گزیده سخنان این دو کارشناس را در ادامه به نقل از تجارت نیوز می‌خوانید.

مهاجرت سالانه 65 هزار نفر از ایران

بنا بر داده‌های سالنامه مهاجرت سال 1401 که از سوی رصدخانه مهاجرت ایران منتشر شد، در سال 2020، رتبه مهاجر فرستی ایرانیان در میان کشورهای دنیا 54 و رتبه مهاجرپذیری هم 23 بود. پیش از این هم بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت و تحلیلگر ارشد حوزه مهاجرت درباره وضعیت مهاجرت از ایران گفت که سالانه 65 هزار نفر از کشور مهاجرت می‌کنند.

روند نزولی بازگشت مهاجران
از دولت احمدی‌نژاد

امیر کرمانی، پژوهشگر حوزه اقتصادی گفت: «نرخ بازگشت نیروی انسانی ایران کمتر از متوسط جهانی است. تا قبل از دولت محمود احمدی‌نژاد روند کم نوسانی از نرخ بازگشت مهاجران داشتیم، اما بعدازآن روند نزولی شد. نرخ بازگشت مهاجران پس از برجام افزایش پیدا کرد. در سال 2021 اما احتمال بازگشت مهاجران ایرانی کمتر از یک درصد شد.»

بازگشت مهاجران ایرانی یک درصد

امیر کرمانی گفت: «نقش نیروی انسانی در توسعه کشورهای مختلف، متفاوت است. حدود پنج درصد از نیروی کار ماهر، در طول عمر خود یک‌بار تجربه مهاجرت دارند. اما اینکه مهاجرت آنها به سود یا ضرر کشورهاست، تابع عوامل مختلفی است. آنچه شاید کمتر به آن توجه شده، این است که چه تعداد از این افراد به کشور مبدأ برمی‌گردند. اگر متوسط جهانی را در نظر بگیریم، حدود یک‌سوم نیروی کار ماهر پس‌ازآنکه کشور خود را ترک کردند، به کشور خود برمی‌گردند. نرخ بازگشت نیروی انسانی ایران به‌شدت کمتر از متوسط جهانی است. در سال 2000 و یک سال بعدازآن، احتمال بازگشت ایرانیانی که در امریکا بودند، 2 درصد بود. اما در سال 2021 احتمال بازگشت آنها به کمتر از یک درصد رسید.»

اثر برجام بر مهاجرت

کرمانی گفت: «تا قبل از دولت محمود احمدی‌نژاد روند کم نوسانی از نرخ بازگشت نیروی انسانی داشتیم، اما بعدازآن روند نزولی شد. نکته مهم این است که نرخ بازگشت مهاجران پس از برجام بسیار افزایش پیدا کرد. ایران کشوری است که کمترین تأثیر را از خروج مهاجران را می‌بیند. پس‌ازآن هند کمترین تأثیر را می‌بیند. دلیل این است که نیروی انسانی خارجی در این کشورها، بومی هستند. قطر، لوکزامبورگ، امارات، کویت و عمان بیش‌ترین تأثیر را از خروج مهاجران می‌بیند.»

فرار مغزها در کشورهای درحال‌توسعه

بهرام صلواتی، تحلیلگر ارشد حوزه مهاجرت درباره وضعیت مهاجران گفت: «ما اگر نتوانیم در سطح فردی یا ملی شرایطی ایجاد کنیم که افراد بتوانند از توانمندی خود استفاده کنند، ناچار خواهند شد که به کشورهای دیگر بروند. اگر ظرفیت به‌کارگیری از نیروی انسانی یا استعدادها را نداشته باشیم، دچار اتلاف خواهیم شد. به نظر می‌رسد بحث فرار مغزها در کشورهای درحال‌توسعه به تروما تبدیل‌شده است.»

کانال‌های خروج از کشور

این تحلیلگر ارشد حوزه مهاجرت گفت: «عوامل کلان و خرد در تعامل هستند تا یک فرد برای مهاجرت تصمیم بگیرد. کانال‌های تحصیلی، کاری، پناهندگی-پناهجویی از کانال‌ها مهم خروج مهاجران هستند. یکی از موضوعات مهاجرت، سیاست‌گذاری‌های کشورهای درحال‌توسعه برای بهره‌گیری از مهاجران خروجی و مهاجران ورودی است. در این بحث بر کشورهای درحال‌توسعه مهاجر فرست تمرکز می‌کنم.»

قطر و عربستان
به دنبال جذب استعدادها

صلواتی گفت: «به سه سطح سیاست اشاره می‌کنم؛ سیاست کنشی، فعال و واکنشی. گروه هدف در سیاست‌های واکنشی، مهاجرانی است که قبلاً بازگشته‌اند. گروه هدف در سیاست‌های کنش، بازگشتی‌های بالقوه است. سیاست‌های واکنشی در کشور مبدأ پیاده می‌شود، اما سیاست‌های کنش در کشور محل اقامت و کشور مبدأ معطوف است. کشورهای حوزه خلیج‌فارس به ویژه قطر، اردن و عربستان به سمتی پیش می‌روند که بتوانند از مهاجران بازگشتی و جذب استعدادها استفاده کنند. برای مثال هندی‌ها، توانسته‌اند در حوزه آی تی در بازار امریکای شمالی و حتی اروپای غربی خوب کار کنند و توانمندی‌هایی را در کشور هند ایجاد کنند. رفت و برگشت این افراد متناسب باهدف و برنامه خاصی صورت گرفته است. یکی از بخش‌هایی که بازگشت متخصصان آن می‌توانست برای ما عایدی داشته باشد، پرورش افرادی در حوزه علوم اجتماعی است که به خارج از کشور بروند و برگردند.» بهرام صلواتی گفت: «در رویکرد بازگشت، هدفشان بازگشت مهاجران ماهر به کشورهای مبدأ است. هدف رویکرد استخدامی این است که نه‌تنها که مهاجران برگردند، بلکه آنها را از سایر کشورها جذب شود. به عبارتی به برگرداندن مهاجران، استخدام و به‌کارگیری استعدادها و نخبگان خارجی توجه دارد.»

رویکرد ایران، بالا بردن عوارض و تعرفه‌هاست

بهرام صلواتی گفت: «رویکرد جبرانی، جبران سرمایه انسانی است. یعنی همین کارهایی که در کشور انجام می‌شود. تعرفه‌ها، عوارض فرودگاهی و هزینه آزادسازی مدرک تحصیلی و ... را بالا می‌برند. رویکرد باز بهره‌مندی از مهاجران این‌گونه است که چون ظرفیت استفاده از مهاجران را ندارند در همان کشورهای مقصد بمانند. اما به وسیله شبکه‌های انسانی و مالی از منابع آنها بهره‌مند شوند.» این تحلیلگر ارشد حوزه مهاجرت گفت: «رویکرد دیگر هم نگهداری است. رویکرد نگهداری شامل سیاست‌های غیر مهاجرتی می‌شود و از طریق سرمایه‌گذاری در بخش آموزش یا شرایط کاری و فرصت‌های اقتصادی مانع رفتن نخبگان می‌شوند. به عبارتی به‌کارگیری ظرفیت‌ها برای نگاهداشت افراد است.»