محبوبه ولی:توافق هسته‌ای ایران با 1+5 در تابستان 1394 منجر به تصویب قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل شد که با تصویب آن هر شش قطعنامه‌ای که علیه ایران صادر شده و منجر به تحریم‌های وسیع شده بود، ملغی شد.

عمر آن توافق هسته‌ای اما تا اکتبر 2025 است. در واقع برجامی که ایران هیچ سودی از آن نبُرد، حدود یک سال و نیم دیگر به پایان می‌رسد و دیگر نه تخطی از آن موضوعیت خواهد داشت و نه تحریم‌ها بر اساس آن.

از سوی دیگر بایدن در آمریکا به آخرین سال ریاست‌جمهوری‌اش نزدیک می‌شود و همین فرصت یکساله نیز برای تعیین تکلیفِ روزهای پس از برجام از دست خواهد رفت. از این رو کارشناسان و تحلیلگران معتقدند که آنچه این روزها تحت عنوان توافق موقت میان ایران و آمریکا مطرح می‌شود هم ممکن است به جایگزینی برای برجام ختم شود و هم می‌تواند با رفتن بایدن از کاخ سفید کان‌‌لم‌یکن تلقی شده و سرنوشت برجام را پیدا کند. برخی دیگر اما معتقدند این توافقات کوتاه‌مدت‌تر از آن هستند که بتوان آنها را جدی گرفت.

نشانه‌های توافق

پس از توافق بر سر تبادل زندانیان و آزادسازی پول‌های بلوکه شده ایران در سئول و بغداد، گزارش اخیر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مبنی بر اینکه ایران میزان ذخیره ماهانه اورانیوم 60 درصدی خود را به یک سوم کاهش داده، گمانه‌ها درباره توافق میان ایران و آمریکا را بالا برده است.

خبرگزاری‌های بین‌المللی مدعی شده‌اند که به گزارش محرمانه اخیر آژانس درباره برنامه هسته‌ای ایران دسترسی پیدا کرده‌اند. به نوشته آنها در این گزارش آمده: «کل ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران تا ۱۹ اوت، ۳۷۹۵.۵ کیلوگرم برآورد شده است که ۹۴۹ کیلوگرم نسبت به ماه مه کاهش داشته است. هرچند که حد مجاز ذخیره اورانیوم در برجام، ۲۰۲.۸ کیلوگرم تعیین شده است.»

خبرگزاری رویترز در این باره نوشته: «بر اساس جدیدترین گزارش‌ دیده‌بان هسته‌ای سازمان ملل که رویترز مشاهده کرده، ایران میزان خلوص اورانیوم غنی‌ شده خود تا سطح ۶۰ درصد را کاهش داده و بخش کوچکی از ذخایر ۶۰ درصدی خود را نیز رقیق کرده است.»

گذشته از این اوایل ماه جاری، بلومبرگ نیز در گزارشی مدعی شد که «ایران و آمریکا اگرچه هنوز در مورد برنامه هسته‌ای با یکدیگر فاصله زیادی دارند، اما به نظر می‌رسد بر سر ورود نفت ایران به بازار جهانی به توافق رسیده‌اند. در این راستا مقامات آمریکایی به طور تلویحی اذعان کرده‌اند که برخی تحریم‌های مربوط به فروش نفت ایران را لغو کرده و تهران نیز از افزایش تولید نفت بی‌سابقه در پنج سال گذشته خبر داده است.»

رسانه‌ها درباره این بخش از توافق میان ایران و آمریکا نوشته‌اند که توافق شده تا نیروهای آمریکایی در منطقه توسط متحدین منطقه‌ای ایران مورد حمله قرار نخواهند گرفت، متقابلا ایران قادر به فروش نفت بیشتری خواهد بود.

همچنین مقرر شده اروپایی‌ها از مکانیسم ماشه استفاده نکنند و محدودیت همکاری تسلیحاتی با ایران نیز مطابق برجام از اکتبر ماه جاری میلادی یعنی ماه آینده برداشته شود.

البته بخش زیادی از این توافقات ادعایی به طور رسمی اعلام نشده‌اند و حتی آمریکایی‌ها در اظهارات رسمی خود مدام تاکید می‌کنند که عجله‌ای برای توافق ندارند، اما به زعم بسیاری شواهد و قرائن حاکی از توافقی محدود، غیررسمی و پشت درهای بسته است.

این توافقات ارزش کوتاه‌مدت دارند نه استراتژیک

سوال اما این جاست که تا چه حد می‌توان به این توافقات غیررسمی امید بست که منجر به بهبود شرایط ایران شوند؟ برخی کارشناسان آنچه در حال رخ دادن است را توافق موقتی می‌دانند که اساسا قدرت اثرگذاری چندانی ندارد و صرفا نتیجه سیاست «عدم تشدید تنش» بایدن در آستانه انتخابات ریاست جمهوری آمریکا است.

ساسان کریمی یکی از این تحلیلگران است که در این باره به ایلنا گفته است: «توافق‌های غیرعلنی، موقتی و بخشی به طور کلی تامین‌کننده منافع اصلی ما نیستند. چراکه ما پیش از هر چیز باید فضای امنیتی شده علیه خودمان را در جهان تغییر دهیم.»

او اضافه کرده: «با چنین اقداماتی ممکن است در حوزه‌ای دست دولت به طور موضوعی بازتر شود، اما سرمایه‌گذاری و همکاری و غیره با ایران به سمت عادی شدن نمی‌رود.»

این تحلیلگر سیاست خارجی نسبت به اخبار ادعایی رسانه‌های خارجی درباره توافقات نیز تردید دارد و تاکید می‌کند که «اگر احیاناً تعاملی شده که ایران بخشی از امور غیرتعهدی خود را انجام دهد قاعدتاً در قبال آن می‌بایست سهولتی برای بخشی از گلوگاه‌هایش مانند فروش نفت یا امور بانکی ایجاد شده باشد.»

ساسانی معتقد است: «تبادل زندانیان، گشایش در انتقال مبالغ پول کشور و غیره، ارزش کوتاه مدت و به خصوص روزمره برای کشور دارند و نه ارزش استراتژیک. موضوع اصلی پیش روی ما بیرون آمدن از پیله تحریم‌های علنی، عادی شدن مناسباتمان با جهان و به خصوص رفع فضای روانی- سیاسی واقعی موجود علیه کشور است که با اظهار نظر، مذاکره مخفی و متن نامشخص حاصل نمی‌شود.»

تبادل زندانیان، گشایش در انتقال مبالغ پول کشور و غیره، ارزش کوتاه‌مدت و به خصوص روزمره برای کشور دارند و نه ارزش استراتژیک. موضوع اصلی پیش روی ما بیرون آمدن از پیله تحریم‌های علنی و به خصوص رفع فضای روانی- سیاسی واقعی موجود علیه کشور است

بایدن مراقب است امتیاز بیش از حد به ایران ندهد

قاسم محبعلی، دیپلمات پیشین ایران در یونان و مالزی نیز تحلیلگر دیگری است که در این باره معتقد است توافق امروز ایران و ایالات متحده، وضعیت «توقف در برابر توقف» است که به معنای فریز یا توقف همه چیز است.

این تحلیلگر سیاسی به فرارو گفته است: «مسئله هسته‌ای ایران، تبدیل به یک مسئله مزمن شده و در حال حاضر به نظر نمی‌رسد یک راه‌حل روشن برای آن وجود داشته باشد، مگر این که یک توافق جدی، تمام عیار و مشتمل بر همه جزئیات مهم، بین ایران و آمریکا، شکل بگیرد.»

جلال ساداتیان نیز دیپلمات کهنه‌کار دیگری است که در این باره تصریح کرده: «توافق کوتاه‌مدت و نانوشته، از کیفیت، یا شرایط استثنایی و ویژه‌ای برخوردار نیست و به حدی محدودیت دارد که فعلا مورد توجه روسیه، چین و اعراب قرار نگرفته است.»

او با بیان اینکه دولت بایدن (به دلیل نزدیک بودن انتخابات ریاست جمهوری)، بسیار محتاط حرکت می‌کند و مراقب است هیچگونه امتیاز بیش از حدی به ایران ندهد، بیان کرده: «کاملا بعید است، دولت آمریکا، محتوای گفتگو‌های پنهانی که با ایران دارد را به راحتی افشا کند و حداقل انتظار می‌رود نتایج گفتگوها، پس از انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات متحده اعلام شود.»

گروهی از تحلیلگران توافق موقت را تحولی مثبت می‌دانند اما در عین حال اضافه می‌کنند که این تحول مثبت به دلایلی از جمله تحرکات بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی، نتیجه انتخابات آمریکا و سیاست کلی آمریکا برای حفظ تحریم‌ها ناپایدار خواهد بود

تحولی مثبت، اما ناپایدار

گروهی دیگر چون حسین موسویان توافق موقت را تحولی مثبت می‌دانند اما در عین حال اضافه می‌کنند که این تحول مثبت به دلایلی ناپایدار خواهد بود.

موسویان که اخیرا حضورش در یک جمع رسمی مرتبط با دولت آمریکا واکنش‌های انتقادی جمهوری‌خواهان کنگره آمریکا را به دنبال داشته، با انتشار یادداشتی در میدل ایست آی، به این موضوع اشاره کرده که توافق موقت ایران و آمریکا به دلایلی از جمله تحرکات بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی، نتیجه انتخابات آمریکا و آمدن یک رئیس‌جمهور رادیکال از جمهوری‌خواهان به کاخ سفید و سیاست کلی آمریکا برای حفظ تحریم‌ها، پایدار نماند. این دیپلمات پیشین ایرانی همانگونه که در نشست مرکز فرماندهی استراتژیک آمریکا از ایالات متحده خواسته که سیاست تغییر رژیم را کنار بگذارد و با ایران توافق کند، در میدل ایست آی نیز پس از اشاره به ناپایداری توافقات موقت، تاکید کرده که برجام جایگزین ندارد و احیای آن معتبرترین تضمین برای صلح‌آمیز ماندن برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی است.

گفت‌وگوهای مستقیم ایران و آمریکا و توافق کشورهای ۱+۵ و ایران برای احیای برجام بر اساس متن اوت ۲۰۲۲ دو عاملی است که موسویان برای احیای برجام ذکر کرده است؛ از میان این دو اما همان مورد اول نیز با مخالفت سرسختانه تندروها در ایران و آمریکا به عنوان سدی بزرگ مواجه است.

موسویان در این باره پیشنهاد کرده که قبل از گفت‌وگوهای جامع دو دولت، گفت‌وگوی بین نمایندگان کنگره آمریکا و مجلس ایران انجام شود زیرا گفت‌وگوهای جامع دو دولت نیازمند صدای واحد در داخل هر دو کشور است.

راهکاری احتمالی

برای جلوگیری از ابرتورم سه رقمی

اما آیا اساسا در رأس نظام تصمیم‌گیری در ایران، اراده‌ای برای گفت‌وگوی مستقیم با آمریکا وجود دارد تا به دنبال آن گفت‌وگو میان نمایندگان کنگره آمریکا و مجلس ایران شکل بگیرد؟ تا این لحظه ایران پاسخ مثبتی به این سوال نداده است و همانطور که تحلیلگران و کارشناسان اذعان کرده‌اند انتظار اثرگذاری مثبت بر شرایط سیاسی و اقتصادی کشور از توافق موقت ایران و آمریکا نمی‌رود.

حتی خود وزیر امور خارجه نیز امید چندانی در این خصوص نمی‌دهد. او هفته پیش در مصاحبه‌اش با روزنامه اطلاعات گفته بود: «اگر بخواهم بگویم آیا برجامی که امروز مقابل ما قرار دارد دروازه و گشایش بزرگ برای ایران است یا نه، حتماً این‌طور نیست... اما امروز وقتی که با طرف‌های مقابل می‌نشینیم و چارچوب و سندی که داریم راجع به آن بحث می‌کنیم که همه طرف‌ها به آن برگردند، همین برجام است؛ لذا ما به عنوان وزارت خارجه برجام را کنار نگذاشتیم.»

با این حال تحلیلگران به این نکته نیز اشاره می‌کنند که گرچه این توافقات منافع بلندمدتی ندارند، اما اگر برای مدتی هم که شده تثبیت ایجاد کرده و مانع تکانه‌های سیاسی و اقتصادی شوند، شاید در کوتاه‌مدت بتوانند آرامشی نسبی را برای کشور فراهم کرده و جلوی ابرتورم سه رقمی در شرایط فعلی را بگیرند که البته این موضوع به مفاد توافقات و شکل اجرای آنها بستگی دارد.