مهرداد پهلبد با نام واقعی عزت‌الله مین‌باشیان از نزدیکان دربار پهلوی بود که به واسطه همین ارتباط با شمس پهلوی خواهر شاه ازدواج کرد و سپس به عنوان وزیر فرهنگ ایران منصوب شد.

مهرداد پهلبد (Pahlbod) با نام اصلی عزت‌الله میان‌باشیان نخستین وزیر فرهنگ و هنر ایران بود که از تاریخ ۱۳۴۳ تا ۱۳۵۷ به مدت ۱۴ سال این سمت را در اختیار داشت. او مانند بسیاری از دولتمردان حکومت پهلوی، مقام و منصب او نیز به‌واسطه رابطه با دربار و خویشاوندی با محمدرضاشاه بدست آمده بود.

پهلبد در سال ۱۳۲۴ با شمس پهلوی خواهر بزرگ محمدرضاشاه ازدواج کرد و پس از وصلت با خاندان سلطنتی نام خود را از «عزت‌الله مین‌باشیان» به «مهرداد پهلبد» تغییر داد. نام واقعی شمس پهلوی نیز خدیجه بود که سه سال از مین‌باشیان بزرگتر بود. پهلبد در اسفند ١٢٩۵ زاده شد.

پدر وی نصرالله مین‌باشیان از موسیقی‌دانان سرشناس عصر قاجار و رئیس اداره موسیقی بود و پدر بزرگش «غلامرضا مین‌باشیان» نخستین سرود ملی ایران را پس از مشروطه ساخته بود. مهرداد پهلبد از کودکی به آموختن، نواختن و سپس آموزش دادن ویولون پرداخت همین مساله باعث آشنایی او با شمس پهلوی شد.

مهرداد پهلبد تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در «مدرسه فیروزبهرام» به اتمام رساند و برای ادامه تحصیل ابتدا به ایالات متحده و سپس به دانشگاه لوزان سوئیس رفت و در رشته معماری و مهندسی ساختمان مدرک گرفت.

پهلبد پس از بازگشت از سوئیس معلم خصوصی شمس پهلوی شد. شمس پهلوی بزرگترین فرزند رضاشاه پهلوی بود که در سال ۱۳۱۶ با فریدون جم (ارتشبد ارتش ایران و از چهره‌های نزدیک به دربار پهلوی) ازدواج کرده بود.

ثریا اسفندیاری در کتاب خاطرات خود به مشکلات خانوادگی شمس اشاره می‌کند و می‌گوید شمس برای وی چنین متنی نوشته است: «شما در قلب من جا گرفته‌اید. اگر با برادرم ازدواج کنید، من با کمال میل بهترین دوست شما خواهم بود. در دوره ملکه فوزیه من در دربار خیلی رنج کشیدم. برای چه؟ فوزیه خواهرم اشرف را‌ ترجیح می‌داد و همیشه با هم بودند. همین اشرف بود که زندگی زناشوئی ملکه را خراب کرد.»

شمس در سال ١٣٢٤ از فریدون جم جدا شد و در قاهره با پهلبد ازدواج کرد. آن دو در همان شهر قاهره تغییر دین داده و به مسیحیت گرویدند. گرایش آن‌ها به مسیحیت می‌توانست حاشیه‌ساز شود اما با تلاش دربار و اداره امنیت خبرش در جامعه پخش نشد و شاه تا پایان سلطنت خود مراقب این ماجرا بود.

اسدالله علم در خاطراتش می‌نویسد: «برنامه سفر والاحضرت شمس را به رم و واتیکان تقدیم کردم. شاه آن را تأیید کرد، به شرط اینکه والاحضرت درباره ملاقاتش با پاپ زیاد سر و صدا به راه نیندازد.» همچنین به دستور شاه چاپ خبر و تصویر دیدار شمس و پهلبد با پاپ در روزنامه‌ها ممنوع شد.

به طور کلی محمدرضاشاه از پهلبد چندان خوشش نمی‌آمد و تصور می‌کرد او باعث گرایش خواهرش به مسیحیت شده است. مرحوم داریوش اسدزاده بازیگر قدیمی سینما و تئاتر ایران خاطره‌ای از مواجهه شاه با پهلبد نقل می‌کند و می‌گوید: «ما یک نمایش کمدی در برابر شاه اجرا کردیم و شخص شاه بعد از نمایش، صدایم زد و پرسید: کجا کار می‌کنی؟ پاسخ دادم: وزارت دارایی. شاه به پهلبد پرید که یک هنرمند در وزارت دارایی چه کار می‌کند؟ باید در اداره تو باشد. همه وزرا و تیمسار‌ها هم حضور داشتند و شاه هم اصطلاحا، بدجوری جلوی روی همه، پهلبد را ضایع کرد و بعد هم با عصبانیت راه افتاد و رفت.»

د

محمدرضا شاه عقاید مذهبی داشت و نسبت به گرایش خواهرش و پهلبد به مسیحیت بسیار بدبین بود. به همین دلیل آنان را از بازگشت به ایران بازداشت و خانواده جوان سال‌های ١٣٢۵ تا ١٣٢٧ را در آمریکا گذراندند.

پس از کودتای ۲۸ مرداد، شمس پهلوی و مهرداد پهلبد به ایران بازگشتند. پهلبد در سال ١٣٣٠ به ریاست اداره کل هنر‌های زیبا گماشته شد و پس از آن نیز در همان مقام، معاونت نخست وزیر را یافت. او در آذرماه ١٣٤٣ در کابینه دوم «حسنعلی منصور» به عنوان نخستین وزیر فرهنگ و هنر وارد هیات دولت شد و از آن پس در به‎مدت ١٤ سال مقام خود را حفظ کرد.

پهلبد و همسرش در مهرشهر کرج کاخی اختصاصی داشتند. این کاخ مروارید نام داشت و یک کلیسای شخصی نیز در داخل آن تعبیه شده بود. در واقع دستور ساخت مهرشهر کرج را شمس پهلوی داده بود و این منطقه به‌خاطر وی با نام مهر (به معنی خورشید یا شمس) نام‌گذاری شده است.

اقدامات مهرداد پهلبد در وزارت فرهنگ و هنر

اقدامات مثبت دوران وزارت عبارت بودند از ایجاد ارکستر کر ملی و دعوت از آلفرد ماردویان برای رهبری آن و همچنین تاسیس خانه‌های فرهنگ و هنر در شهر‌های مختلف ایران. پهلبد هدف خود از تاسیس گروه ملی کر را بالا بردن سطح اجتماعی هنرمندان از «مُطرِب» به «هنرمند» اعلام کرد.

تاسیس تعدادی زیادی موزه، تاسیس سازمان ملی باله و حمایت از تولید فیلم‌های مستند و معرفی سینمای ایران در جهان، از دیگر اقدامات مثبت دوران تصدی پهلبد بودند. اما از میان اقدامات مثبت پهلبد، تاسیس «تالار رودکی» بیش از دیگر اقدامات وی به چشم آمد.

تالار وحدت که پس از انقلاب به تالار رودکی تغییر نام داده شد، در سال ۱۳۴۶ با حضور محمدرضا شاه پهلوی در تهران افتتاح شد. این تالار توسط اوژن آفتاندلیانس بر اساس مدل نمونه اپرا هال وین ساخته شده است.

به گزارش رویداد۲۴ تاسیس تالار وحدت اتفاق مهمی در تاریخ فرهنگی ایران بود، اما ربط چندانی به پهلبد نداشت. عده‌ای از تکنوکرات‌های پهلوی دوم، مانند امیرعباس هویدا که در اروپا و آمریکا تحصیل کرده بودند و با ادبیات و هنر جهان آشنا بودند، می‌دانستند که در شهر‌های مدرن جهان اپرا، باله و کنسرت‌های موسیقی هنری برگزار می‌شود و اساسا دولت‌های جدید وظیفه دارند بودجه‌ای برای پرورش هنری شهروندان در نظر بگیرند که از هنر فاخر که بازاری در میان عامه ندارد، حمایت کنند.

طبعا حفظ سمت پهلبد در مدت زمانی چنین طولانی حاصل رابطه فامیلی او و شاه بود، اما محمدرضاشاه به دلیل بیزاری از پهلبد، همیشه از وی حمایت نمی‌کرد.

وقتی «فرح پهلوی» وارد عرصه فرهنگ و هنر شد، یکه‌تازی پهلبد بواسطه کم‌رنگ شدن فقش وزارت فرهنگ و هنر در مسائل فرهنگی، کاهش یافت. همچنین تاسیس رادیو تلویزیون ملی ایران و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان که هیچ‌یک تحت اختیار وزارت فرهنگ نبودند میدان اختیارات پهلبد را کاهش داد. حتی در زمینه موسیقی نیز که رشته مورد علاقه مهرداد پهلبد بود، رونق از ارکستر فرهنگ و هنر گرفته شد و به نهاد‌هایی مانند جشن هنر و رادیو تلویزیون ملی واگذار شد.

با ورود فرح پهلوی و تیمش به عرصه فرهنگ و هنر، نقشی که برای پهلبد باقی ماند عبارت بود از سانسور کتاب و نشریات. در واقع پهلبد شخصا از شاه درخواست کرد اداره بازبینی کتاب و نشریات به وزارت فرهنگ واگذار شود.

وزارت مهرداد پهلبد و دوران سانسور و توقیف

هنرمندان و روشنفکران دو دهه پایانی حکومت پهلوی، تصویری منفی از پهلبد به ذهن دارند چرا که وی باعث توقیف بسیاری از فیلم‌ها و کتاب‌های نوگرا و ارزشمند آن سال‌ها شد. گستره سانسور و توقیف آثار هنری و فرهنگی در آن سال‌ها مبحثی گسترده است.

فقط برای نمونه به قانونی توجه کنید که پهلبد در سال ۱۳۴۵ و تحت عنوان «آیین‌نامه نظارت بر نمایش فیلم» تصویب کرد. این آیین‌نامه سیزده بند دارد که اموری اشاره دارند که به هیچ وجه نباید در فیلم‌ها دیده شوند. تعدادی از بند‌های آن از این قرار اند: «اهانت به دین اسلام و کیش شیعه اثنی عشری، اسائه ادب به مقام شامخ سلطنت و خاندان جلیل سلطنتی، اهانت به مقامات دولتی اعم از کشوری و لشکری. اهانت به کشور‌هایی که که با کشور ایران روابط دوستانه دارند، نمایش صحنه‌هایی که حاکی از شورش علیه نیرو‌های انتظامی و امنیتی و دفاعی باشد، صحنه‌هایی که حاکی از سوءقصد علیه رئیس و اعضای یک دولت بوده و قصد تحریک در آن آشکار باشد، به‌طور کلی نمایش صحنه‌هایی که مخالف و متضاد با مقدسات و مفاخر تاریخی و ملی ایران است و در آن به مقام و مسئولیت کشور ایران چه در گذشته و چه در حال در میان ملل جهان لطمه و خدشه‌ای وارد می‌سازد، تشویق اعمال رذیله و غیرانسانی از قبیل خیانت، جنایت، جاسوسی، زنا، همجنس دوستی، دزدی، ارتشاء و تجاوز، رجحان و توفق بد بر خوب، ناشایست بر شایسته، غیرانسانی بر انسانی، رذالت بر فضیلت، و تقوی به هر شکل و بیانی اعم از اینکه صریح باشد یا ضمنی و در لفافه.»

در واقع در سال‌های وزارت مهرداد پهلبد، وزارت فرهنگ علاوه بر ایفای نقش سانسورچی، مکانی برای تجمل و تشریفات بود و گروهی زیادی از شهروندان آن را به عنوان شعبه‌ای از دربار شاهنشاهی به حساب می‌آوردند.

مهرداد پهلبد اندکی پیش از انقلاب به همراه شمس پهلوی و مادر محمدرضاشاه (ملکه مادر) از ایران خارج شد. پهلبد و همسرش مدتی در کشور ترینیداد و توباگو اقامت گزیدند و پیش از سکونت دائم در کالیفرنیا، گاه شاه و خانواده او را در کشور‌های مختلف همراهی کردند.

در ایام اقامت شاه در مکزیک، مهرداد پهلبد و همسرش در کنار او بودند. از میان داماد‌های ملکه مادر پهلبد از همه به وی نزدیک‌تر بود و تا زمانی که ملکه مادر زنده بود، نزد شمس و پهلبد زندگی کرد. شمس پهلوی در سال ۱۳۷۶ از دنیا رفت و مهرداد پهلبد نیز در سال ۱۳۹۷ در ۱۰۱ سالگی درگذشت.