رکوردشکنی پی‌در‌پی دمای هوا و ناترازی انرژی در ایران تابستان پرمعضلی را پیش‌روی شهروندان ایرانی قرار داده است؛ تابستانی ناسازگار که با خاموشی شبانه خیابان‌های شهر و افزایش خطرات تصادف همراه شده است و البته آلایندگی شدید هوا که گه‌گداری خبری می‌شود و بنا بر گفته کارشناسان به مازوت‌سوزی نیروگاه‌های برق برمی‌گردد. تولیدکنندگان صنعت برق می‌گویند که وضعیت هشداردهنده این صنعت را از قبل پیش‌بینی کرده و به دولت هشدار داده بودند؛ اما گوش شنوایی نبوده است.

عقب‌ماندگی تولید از مصرف برق

بر‌اساس گزارش سندیکای تولیدکنندگان برق، ایران باید سالانه پنج درصد ظرفیت نیروگاه‌های خود را افزایش دهد تا بتواند پاسخ‌گوی افزایش تقاضای بخش خانگی و صنعت باشد؛ اما نه‌تنها این اتفاق رخ نداده؛ بلکه نیروگاه‌ها و خطوط انتقال فرسوده شده‌اند. بر‌اساس گزارش وزارت نیرو ظرفیت اسمی تولید برق در سال ۹۲ حدود ۷۰ هزار مگاوات بوده است که در‌حال‌حاضر به حدود ۹۰ هزار مگاوات رسیده است‌. به عبارت دیگر ظرفیت تولید برق در یک دهه فقط حدود ۲۰ هزار مگاوات افزایش داشته است. به عبارتی ظرفیت سالانه تولید برق نه پنج درصد بلکه حدود دو درصد افزایش داشته که این رقم کمتر از نصف رقم مورد نیاز است. گذشته از این تمام ظرفیت اسمی تولید برق تبدیل به برق نمی‌شود. وزارت نیرو در سال ۹۵ حداکثر میزان تولید برق کشور را ۵۷ هزار مگاوات دانسته است که با احتساب اتلاف برق در شبکه، حداکثر رقم قابل دستیابی برق در این سال را ۵۴ هزار مگاوات دانسته است. این در حالی است که ظرفیت تولید برق در این سال بیشتر از ۷۴ هزار مگاوات قید شده است. درحال‌حاضر هم که ظرفیت تولید برق بیش از ۹۰ هزار مگاوات عنوان می‌شود، عملا میزان تولید برق از ۵۸ هزار مگاوات تجاوز نمی‌کند‌. بنابراین میزان تولید برق در یک دوره هفت‌ساله حدود چهار تا پنج هزار مگاوات افزایش داشته است و تولید برق در این بازه زمانی، سالانه کمتر از هزار مگاوات برق افزایش داشته است. حسنعلی تقی‌زاده، عضو هیئت‌مدیره سندیکای تولیدکنندگان برق به‌تازگی در یک نشست خبری به عقب‌ماندن تولید برق از برنامه اشاره کرد و گفت که «براساس برنامه ششم توسعه ظرفیت نیروگاهی کشور باید ۲۵ هزار مگاوات رشد می‌کرد که مجموع ظرفیتی که در همه این سال‌ها ایجاد شد، ۱۵ هزار مگاوات بوده است». علیرضا توتونچی، دبیر سندیکای شرکت‌های تولیدکننده برق، هم در این نشست تأکید کرد که «اکنون بالای ۱۰ هزار مگاوات ناترازی در تولید و مصرف برق وجود دارد و برای رفع این ناترازی باید بیشتر از ۱۰ میلیارد یورو سرمایه‌گذاری انجام شود». با این حال در شرایط تحریم و کاهش شدید سرمایه‌گذاری خارجی، بانک مرکزی از خروج سالانه بیش از ۱۲ میلیارد دلار سرمایه از کشور خبر می‌دهد و همین مسئله به استهلاک نیروگاه‌ها و خطوط انتقال و پست‌های توزیع برق منجر شده که ظرفیت تولید برق را کاهش می‌دهند. اعضای سندیکای تولیدکنندگان برق می‌گویند که از مدت‌ها قبل نسبت به این موضوع هشدار داده بودند‌. تقی‌زاده، عضو هیئت‌مدیره سندیکای تولیدکنندگان برق، گفته است که «سال ۱۳۹۷ درباره بروز مشکلات برای تأمین برق به مسئولان هشدار داده شد؛ اما متأسفانه در آن زمان هیچ برنامه‌ای برای رفع مشکلات صنعت برق تدوین نشد». تولیدکنندگان برق می‌گویند که اقتصاد انرژی در ایران به صورت ناکارآمد اداره می‌شود و قیمت‌گذاری دولتی و دخالت بی‌حدو‌حصر دولت در این بخش سبب شده است که انگیزه سرمایه‌گذاری در نیروگاه‌های تولید برق تضعیف شود. آنها به مطالبات سنگین تولیدکنندگان برق از دولت هم گریزی زده و آن را ناشی از اداره نادرست اقتصاد انرژی از طرف دولت می‌دانند.

بدهی ۵۰ هزار میلیارد‌تومانی دولت به تولیدکنندگان برق

سندیکای تولیدکنندگان برق در پاسخ به «شرق» رقم مطالبات تولیدکنندگان بخش خصوصی از دولت را رقم درخورتوجهی می‌داند. براساس‌این مطالبات ارزی و ریالی اعضای سندیکای شرکت‌های تولیدکننده برق که تأمین‌کننده بیش از ۶۰ درصد برق تولیدی در کشور هستند (صاحبان نیروگاه‌های بزرگ‌مقیاس حرارتی غیردولتی)، حدود ۵۰ هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود. آنها درباره قیمت‌گذاری دستوری دولت در صنعت برق هم نکات درخورتوجهی را ذکر می‌کنند. بنا بر گفته ابراهیم خوش‌گفتار، رئیس هیئت‌مدیره سندیکای صنعت برق «قیمت برق در سال ۵۷ به‌ ازای هر کیلووات ساعت ۲.۳ سنت دلار بود، این رقم در سال ۹۰ به دو سنت دلار رسید و امروز ۰.۴ سنت دلار است». به گفته تولیدکنندگان صنعت برق قیمت برق یکی از مهم‌ترین دلایل نابسامانی اقتصاد صنعت برق است. رئیس هیئت‌مدیره سندیکای تولیدکنندگان برق همچنین گفته است که اداره ناکارآمد صنعت برق سبب شده که خاموشی برق افزایش داشته و میزان دسترسی مصرف‌کنندگان به شبکه پایدار برق سیر نزولی داشته باشد؛ به طوری که «سال ۹۹ میزان متوسط خاموشی‌ها به ازای هر مشترک یک دقیقه در روز بود که این رقم در سال ۱۴۰۰ به ۹.۲ دقیقه در روز رسید و خاموشی‌های سال ۱۴۰۰ بالغ بر ۱۰۹ هزار میلیارد تومان عدم‌النفع برای کشور در بر داشت».

حرکت ایران به سمت تولید پرهزینه انرژی

این اتفاقات در حالی رخ می‌دهد که مدل توسعه صنعت برق ایران هم ایرادهای زیادی داشته است. در‌حال‌حاضر نیروگاه‌های حرارتی با بیش از ۶۶ هزار مگاوات حدود ۸۰ درصد ظرفیت نصب‌شده نیروگاه‌های کشور را به خود اختصاص می‌دهند؛ آن‌هم در شرایطی که ناترازی در بخش گاز، تأمین سوخت مورد نیاز بسیاری از نیروگاه‌های برق کشور را با مشکل مواجه کرده است و برای تأمین برق مورد نیاز پیک مصرف، کار به ذخیره‌سازی سوخت بسیار آلاینده مازوت رسیده است. به‌تازگی کمیسیون اصل 90 مجلس با اشاره به اینکه تعداد روزهای ناسالم هوا سه‌ برابر شده است، به نقل از سازمان محیط زیست گزارش داد که «از ۱۶ نیروگاه کشور، ۱۴ نیروگاه مازوت مصرف می‌کنند که باعث آلودگی بیشتر هوای شهرهای کشور شده است». این در حالی است که مازوت تولیدی ایران هفت برابر میزان استاندارد گوگرد است و استفاده از مازوتی چنین آلوده دو سال است که در جهان متوقف شده است؛ اما گزارش‌های متعدد نشان می‌دهد که ناترازی تولید انرژی، نه‌تنها مصرف این سوخت آلاینده را متوقف نکرده‌ بلکه بیشتر کرده است. این روال ناکارآمد مدیریت زنجیره انرژی در حالی تداوم دارد که شرکت BP بریتانیا و از کمپانی‌های بزرگ نفتی، در آخرین گزارش سالانه خود از مصرف انرژی در جهان توضیح داده است که سال قبل هم‌زمان با کاهش مصرف گاز و افزایش تولید انرژی برق‌آبی در جهان، مصرف سوخت‌های آلوده نفتی ایران افزایش چشمگیری داشته است. براساس این گزارش مصرف فراورده‌های نفتی ایران سال گذشته بیش از ۱۰ درصد در مقایسه با سال ۲۰۲۱ رشد داشته است. مصرف گاز ایران در همین دوره بیش از سه درصد کاهش داشته است و تولید برق‌آبی کشور نصف شده و تولید انرژی‌های تجدیدپذیر ایران نیز تغییری نداشته است. آمارهای BP نشان می‌دهد به خاطر افت مصرف انرژی برق‌آبی و گاز، رشد مصرف فراورده‌های نفتی کشور در سال ۲۰۲۲ حدود ۱۲ برابر میانگین رشد مصرف نفت کشور در یک دهه گذشته بوده است. ایران سال قبل روزانه یک‌میلیون‌و ۹۱۲ هزار بشکه مصرف داخلی نفت، از‌جمله مازوت، گازوئیل، بنزین و دیگر فراورده‌ها را داشته است. تولید انرژی برق‌آبی ایران به نصف سطح سال ۲۰۲۲ و یک‌سوم سطح تولید ۲۰۱۹ سقوط کرده است. در کنار سهم بسیار کم تولید برق هسته‌ای، افت مصرف گاز کشور منجر به جهش بی‌سابقه مصرف سوخت‌های آلاینده نفتی در کشور شده است. این گزارش می‌افزاید کل تولید برق ایران از همه منابع در سال گذشته حدود ۳۴۸ تراوات ساعت بوده که کمتر از یک درصد رشد در مقایسه با سال قبل آن داشته؛ در‌حالی‌که رشد سالانه تولید برق ایران در یک دهه گذشته ۳.۴ درصد بوده است. محقق‌نشدن برنامه‌های رشد تولید برق در چند سال گذشته، منجر به کسری شدید آن در فصول گرم سال شده است. همچنین باید گفت افت چشمگیر مصرف گاز، به‌عنوان پاک‌ترین سوخت فسیلی، در حالی است که ایران از لحاظ انتشار گازهای گلخانه‌ای که مهم‌ترین عامل آلودگی هوا و گرمایش زمین است، بعد از چین، آمریکا، هند، روسیه و ژاپن در جایگاه ششم جهان قرار گرفته است. این در حالی است که تولید ناخالص داخلی ایران در مقایسه با این کشورها ناچیز است و در مقایسه با کشورهای همسایه باید گفت ترکیه و عربستان با اقتصادهایی ۲.۵ برابر حجم اقتصاد ایران، به ترتیب نصف و ۲۰ درصد کمتر از ایران تولید گازهای گلخانه‌ای داشته‌اند و تولید گازهای گلخانه‌ای ترکیه به دلیل رشد سریع تولید انرژی‌های پاک تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی و بادی، سال گذشته ۲.۳ درصد کاهش داشت و تولید انرژی‌های خورشیدی و بادی ترکیه در سال ۲۰۲۲ حدود ۳۵ برابر ایران بوده است.