حالا دیگر کمتر مقام اجرایی در کشور باقی است که «رفع فیلترینگ» را به فرمان‌بری پلتفرم‌های خارجی منوط نکرده باشد. هر چند وزیر ارتباطات و شماری از نمایندگان مجلس و رئیس‌جمهور و چند تن دیگر از مقامات در هفت-هشت ماهه اخیر، بارها بر این موضوع تاکید داشته‌اند؛ اما محمدجعفر منتظری، دادستان کشور هم دیروز لازم دانست تا بار دیگر در خصوص ادامه‌دار شدن ممنوعیتی که قرار بود موقتی باشد، توضیحاتی ارائه کند. او بدون آنکه سخن جدیدی به میان آورد گفت که «فیلتر برخی شبکه‌های اجتماعی مصوبه‌ای لازم‌الاجراست و تا زمانی که مدیران شبکه‌های اجتماعی حاضر نشوند مقررات ما را بپذیرند شرایط ادامه خواهد داشت». تاکید دوباره این مقام قضایی بر کش آمدن محدودیت‌های شدید اینترنت در ایران در حالی است که در روزهای اخیر یکی از حامیان دو آتشه فیلترینگ به نام روح‌الله مومن‌نسب، دبیر کل جبهه انقلاب اسلامی در فضای مجازی و کسی که نقل ۲۵۶ اکانت فیلک توییتری‌اش مدتی پیش به شدت حاشیه‌ساز شده بود، اعتراف کرد که در مدت اخیر «‌۲۰۰ میلیارد تومان برای فیلترینگ هوشمند هزینه شد که با تغییر الگوی کد اینستاگرام دور زده شد».

نگاهی به آمار و ارقام رسمی نشان می‌دهد این عدد درشت، تنها بخش کوچکی از ضرر و زیان‌هایی است که فیلترینگ مسبب آن بوده است. نگاهی به اظهارات کارشناسان دیجیتال و البته صاحبنظران حوزه‌های اجتماعی نشان می‌دهد این زیان تنها متوجه جیب شهروندان نیست و کل نظام اجتماعی را هدف گرفته و آسیب‌های فراوانی نیز به همراه دارد. در جمعه‌ای که گذشت رئیس پیشین سازمان فناوری اطلاعات در برنامه تلویزیونی «تفاوط» که از شبکه اصفهان پخش می‌شد ضمن انتقاد از سیاست فیلترینگ، این موضوع را «دریچه ورود پورنوگرافی، مواد مخدر و اسلحه به زندگی افراد» دانست. امیر ناظمی، با این حال گفت که کشدار شدن سیاست پرزیان و حتی غیراثربخش فیلترینگ از نظر بسیاری از حامیانش، یک اثر آن هم در جهت منافع گروهی دارد؛ و آن کنترل شدید ارتباطات در دوران اعتراضات است. حامیان این ایده با همین یک توجیه تمامیت‌خواهانه مدتهاست که هزینه‌های فراوانی را از بودجه عمومی صرف کرده‌اند و چندان هم در قید سود و فایده اثرش نیستند. چرا که اساسا ریالی از کیسه شخصی و گروهیشان هزینه نمی‌شود و تمام سنگینی بار آن بر دوش مردمی است که این محدودیت زندگی‌شان را تحت تاثیر قرار داده است. با این حال به نظر می‌رسد با گسترش روش‌های آسان‌تر دسترسی به اینترنت آزاد جهانی، مثل استارلینک این تتمه مزیت امنیتی هم رنگ ببازد و نارضایتی از هزینه‌ِکرد، از جیب بودجه عمومی، خود زمینه اعتراضات جدید را فراهم کند.

دور زدن فیلترینگ با خرید فیلترشکن

پس از شروع اعتراضات در روزهای پایانی تابستان سال گذشته، نخستین حرکات از سوی دولت برای کنترل روند اعتراضات، کاهش چشمگیر پهنای باند و بعضا قطع سراسری اینترنت و فیلترینگ واتساپ و اینستاگرام بود. تصمیمی که به نظر می‌رسید دیر یا زود با اجرای طرح صیانت از فضای مجازی نیز اجرا شود. هر چند که گفته می‌شد در این طرح ما‌به‌ازاهای داخلی برای ضرر کمتر کسب و کارهای داخلی در نظر گرفته شده است، اما اجرای ضربتی محدودیت‌های اینترنت فرصتی برای کاهش ضرر و زیان مردم باقی نگذاشت. در این میان با اینکه رسانه‌های دولتی و ارگان‌ها سعی داشتند تا شهروندان را به سمت پلتفرم‌های داخلی، هدایت کنند، اما نتیجه نشان داد که مردم به دور زدن فیلترینگ با خرید فیلترشکن راغب‌ترند. حتی مقامات بلند پایه حکومتی هم در همین مدت اخیر، به کرات در پلتفرم‌های فیلترشده خودشان حاضر شدند و اظهاراتی مطرح کرده‌اند و حامیان فیلترینگ هم در همین شبکه‌های فیلترشده حضور پر تعدادی داشته‌اند.

فیلترینگ به بهانه «اغتشاشات»

هر چند فیلترینگ سال‌هاست در کشور به صورت پلکانی رشد می‌کند، اما در شش ماهه اخیر و بعد از آغاز اعتراضات، فراگیری قابل توجهی یافت و اغلب پلتفرم‌های خارجی از سوی شورای عالی امنیت ملی با تاکید بر جلوگیری از «تشدید اغتشاشات» مسدود شدند. وزیر ارتباطات بارها از مسئولیت پاسخگویی در خصوص فیلترینگ شانه خالی کرد و با منوط دانستن رفع فیلترها به پایان اعتراضات؛‌ تصمیم‌گیری در خصوص این مقوله مشکل‌ساز و کلافه‌کننده را به نهادهای امنیتی ارجاع داد. با این حال با آرام شدن اعتراضات، فیلترینگ رفع نشد و حتی چنان دامنش را گستراند که بسیاری آن را نه سیاستی مقطعی، بلکه اجرای چراغ خاموش طرح پرحاشیه صیانت از فضای مجازی دانستند که بدون قطعی شدن وضعیتش در مجلس شورای اسلامی به بوته اجرا گذاشته شد.

مسئولان اجرا کننده فیلترینگ در این میان اما در حالی بارها بر حرف‌شنوی پیام‌رسان‌های خارجی از منویات داخلی تاکید و آن را لازمه رفع فیلترینگ می‌دانند که کارشناسان حوزه اینترنت می‌گویند که شرکت متا که صاحب دو پلتفرم محبوب اینستاگرام و واتساپ (دو اپلیکیشن فیلتر شده در ایران) است، بجز آمریکا، در کشور دیگری چنین نمایندگی گوش‌به فرمانی ندارد. به همین دلیل طرح این موضوع و منوط کردن رفع فیلترینگ به مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی خارجی‌ها با ایجاد دفتر در داخل کشور، اساسا محلی از اعراب ندارد.

در این میان کاربران اینترنت که مدتهاست دریافته‌اند نمی‌توانند به همین راحتی از شر فیلترینگ خلاص شوند، از هزینه‌های مختلف ناشی از استفاده از VPN گلایه می‌کنند.

چندی پیش نیز «استاتیستا» به نقل از Top10Vpn مدعی شد فیلترینگ و قطع اینترنت در ایران 773 میلیون دلار خسارت اقتصادی به‌دنبال داشته است.

براساس تحقیقات این شرکت؛ این خسارت بر زندگی 72 میلیون کاربر ایرانی اثر گذاشته و اگر میانگین قیمت دلار در ایران طی سال 2022 را حدود 30 هزار تومان در نظر بگیریم، ضرری 23 هزار میلیارد تومانی به اقتصاد وارد شده است.

در گزارش Top10Vpn به فیلترینگ اینستاگرام و واتس‌اپ از ابتدای مهرماه سال 1401 نیز اشاره شده که تقاضا برای VPN را بیش از سه هزار درصد افزایش داده است. این مجموعه تعطیلی شبکه‌های اجتماعی در ایران طی سال 2022 را حدود 4863 ساعت تخمین زده است.

مناظره پرحاشیه در خصوص فیلترینگ

مدت‌ها پس از فیلترینگ گسترده در ایران به نظر می‌رسد حال بسیاری از حامیان دو آتشه این موضوع هم پی برده‌اند، که نتیجه چندان هم مطلوب نبوده است و زیان‌های فراوانی به مردم و کشور وارد آورده است.

در روزهای اخیر مناظره «فیلترینگ و فضای مجازی» با حضور «محمد کشوری» و «روح‌الله مؤمن‌نسب»، فعال و کارشناس فضای مجازی بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌ها داشت.

در این میان با روند فیلترینگ اینستاگرام و واتساب و ظرفیت محدود پلتفرم‌های داخلی، این روزها مردم درگیر vpn و پروکسی‌ هستند و طبق یک آمار درخواست برای خرید vpn با افزایش سه هزار برابری روبه‌رو شده است

در این مناظره که در دانشگاه شاهد برگزار شد، محمد کشوری، مدیرعامل گروه طیف در مناظره‌ای با موضوع فیلترینگ تأکید کرد که فیلترینگ بی‌ضابطه منجر به افزایش استفاده از فیلترشکن شده است. این درحالی است که به باور او، آسیب‌های فیلترینگ و ترویج فیلترشکن همه اقشار جامعه را درگیر کرده است. او تأکید دارد این آسیب‌ها از مشکلاتی که خود پلتفرم‌های فیلترشده از نظر حاکمیت دارند، بیشتر است.

او در این مناظره اظهار داشت: «قطعاً فضای مجازی باید سیاست و قواعد داشته باشد، اما بحث من این است که چگونه سیاست‌گذاری شود».

این کارشناس فضای مجازی در پاسخ به این سؤال که جایگزین فیلترینگ چیست، گفت فیلترینگ مطلقاً بد نیست. اما امروز به جایی رسیده‌ایم که میلیون‌ها دانشجو، متخصص و مردم دنبال فیلترشکن هستند: «آسیب‌های این فیلترشکن‌ها خیلی بیشتر از فیلتر نکردن است. فیلترشکن زمانی یک قبحی داشت، اما درحال‌حاضر حتی روی گوشی یک کودک نیز وجود دارد و به هر سایتی که بخواهد می‌رود».

کشوری اعتقاد دارد زمانی که فیلترینگ بی‌ضابطه نباشد، می‌تواند در گام‌های بعدی به جایگزین‌های دیگر فیلترینگ نیز فکر کرد: «فیلترینگ باید به‌اندازه و همراهی غالب کاربران باشد».

روح‌الله مومن‌نسب، دبیر کل جبهه انقلاب اسلامی در فضای مجازی و کسی که نقل ۲۵۶ اکانت فیلک توییتری‌اش مدتی پیش به شدت حاشیه‌ساز شده بود، اعتراف کرد که در مدت اخیر «‌۲۰۰ میلیارد تومان برای فیلترینگ هوشمند هزینه شد که با تغییر الگوی کد اینستاگرام دور زده شد»

مدیرعامل گروه طیف با اشاره به اینکه سیاست فیلترینگ همیشه در همه دولت‌ها با قدرت ادامه داشته است، اظهار داشت: در یک بازه زمانی نه‌تنها در بحث پلتفرم‌های بین‌المللی، بلکه در فضای وب فارسی نیز شاهد فیلترینگ گسترده بوده‌ایم: «پلتفرم کلوب، بیان و... در زمانی یا فیلتر شدند یا آنقدر فیلتر و رفع فیلتر شدند که صاحبانشان عطایش را به لقایش بخشیدند. همین صداوسیما در سال 1387 دستور داد هر وب‌سایتی که محتوای تلویزیونی دارد، فیلتر شود».

دبیر کل جبهه انقلاب اسلامی در فضای مجازی که عضویت در «کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه» را در کارنامه خود دارد و در چند دهه اخیر مسئولیت شناسایی وب‌سایت‌ها و شبکه‌های فضای مجازی به منظور فیلترینگ را برعهده داشته نیز در صحبت‌هایی درباره هزینه فیلترینگ و دور زده شدن این فیلترینگ گفت: «قاعدتا و منطقا باید اولویت با بستن محتوا باشد نه بستن پلتفرم‌ها، اما بدون همکاری شرکت اصلی چاره‌ای نیست». مؤمن‌نسب، در ادامه صحبت‌هایش همان‌گونه که پیشتر اشاره شد، گفت: «200میلیارد تومان برای فیلترینگ هوشمند هزینه شد که با عوض شدن الگوی کد اینستاگرام دور زده شد‌».

اما این مناظره حاشیه‌هایی هم داشت کشوری در توییتی از لحظه تاریخی مناظره خود با مومن‌نسب سخن گفت و نوشت: «لحظه تاریخی مناظره وقتی بود که مومن‌نسب مدعی شد استفاده از فیلترشکن برای حضور در شبکه‌های فیلتر شده، خلاف قانون و خلاف فتوای رهبری است که دانشجو دختر چادری از داخل جمع گفت: اکانت رهبری خودش دیروز پست گذاشت».

به هر حال بسیاری از صاحبنظران معتقدند روش‌هایی مثل فیلترینگ فضای مجازی با وجود ابزارهای ارتباطی روزافزون و روش‌های فراوان دور زدن فیلترینگ، با روح زمانه همخوان نیست و تنها هزینه‌ای است که از منابع عمومی هدر می‌رود و دود آن هم به چشم شهروندان و هم حاکمیت خواهد رفت.