هشدار جمعیتی به ایرانیان/ چرا تسهیلات فرزندآوری، باعث رشد جمعیت نشد؟

به گفته کارشناسان عواملی چون تصادفات جاده ای و سالخوردگی باعث شده میزان مرگ‌ومیر از تولد در سال های گذشته پیشی بگیرد. و همین امر موجب شده که ایران وارد مرحله اول سالخوردگی جمعیت شود و پیش‌بینی می‌شود که نرخ رشد جمعیت تا سال ۱۴۲۰ به صفر برسد.

شهلا کاظمی‌پور، جمعیت‌شناس و استاد دانشگاه با هشدار درباره کاهش نرخ رشد جمعیت در ایران گفت: در حال حاضر رشد طبیعی جمعیت ایران از ۸ در هزار یا ۰.۸ درصد نیز کمتر است و رشد طبیعی جمعیت ایران، در حال حرکت به سمت صفر است. زمانی که دو نرخ موالید و مرگ‌و‌میر به یکدیگر برسند رشد جمعیت صفر خواهد شد. پیش‌بینی‌ها حکایت از این دارد که در سال ۱۴۲۰ و شاید زودتر نرخ رشد جمعیت صفر شود.

این اظهارات در حالی است که در چند سال گذشته، دولت و بسیاری از نهادها تمام تمرکز خود را بر افزایش فرزندآوری گذاشته و حتی سعی کرده‌اند با استفاده از برخی مشوق‌ها، خانوارها را به فرزندآوری تشویق کنند. این در حالی است که به نظر می‌رسد طرح‌های فرزندآوری هم نتوانسته موفق عمل کند.

این جمعیت‌شناس در پاسخ به سوالی درخصوص پرداخت تسهیلات فرزندآوری و تاثیر آن در اقناع کردن افکار عمومی برای فرزندآوری، می‌گوید: زمانی که تصمیم می‌گیرند وام بدهند، رقم وام بسیار زیاد است اما زمانی که اجرا می‌شود، بخاطر تورم رقم وام ناچیز خواهد بود و باتوجه به هزینه‌های پوشک و شیر خشک و نگهداری کودک، این وام مبلغی نیست که زوجین به خاطر آن ترغیب به فرزندآوری شوند.

چهار مرحله جمعیتی در ایران و جهان

به گفته کاظمی، هر کشوری به دلیل تغییرات جمعیتی، مراحل گذار جمعیتی خود را طی چهار مرحله تجربه می‌کند؛ مراحلی که تنها منحصر به یک کشور نیست و به دنبال تغییرات جمعیتی، کاملا طبیعی تلقی می‌شود. از دیدگاه جمعیت‌شناسان در مرحله اول موالید و مرگ‌و‌میر بالا و رشد جمعیت ناچیز است. در مرحله دوم مرگ‌و‌میر رو به کاهش و موالید مقداری افزایش می‌یابد و رشد جمعیت فزاینده خواهد بود، اما در مرحله سوم، مرگ‌ومیر و موالید رو به کاهش بوده و رشد جمعیت مثبت کاهنده است. در مرحله چهارم نیز مرگ‌ومیر و موالید به حداقل خواهند رسید و رشد جمعیت ناچیز است.

اگرچه جمعیت هر کشوری براساس شرایط اجتماعی – اقتصادی با فراز و نشیب‌هایی روبرو است، اما نگرانی که اکنون برای سالخوردگی جمعیت در ایران مطرح شده، این است که میزان مرگ‌ومیر در ایران پیش از تجربه مرحله چهارم گذار جمعیتی ( رسیدن به حداقل ممکن)، به دلیل افزایش جمعیت سالخوردگان سیر فزاینده خود را آغاز کرده است در حالیکه جمعیت کشورهای توسعه یافته بعد از اینکه حدود یک دهه را در مرحله چهارم سپری کردند، میزان مرگ‌ومیرشان افزایش پیدا کرد و سپس وارد گذار جمعیتی دوم شدند.

بنابر اظهارات کاظمی‌پور، مرحله چهارم مرحله‌ای است که مرگ‌ومیر به حداقل ممکن و موالید به حداقل برسد؛ در این مرحله معمولا مرگ‌ومیر حدود ۵ در هزار و موالید ۱۰ در هر هزار نفر است. ایران هنوز به مرحله چهارم نرسیده اما بسیاری از کشورهای اروپایی حدود ۵۰ تا ۷۰ سال گذشته این مرحله را تجربه کرده‌اند.

اگرچه ایران از نظر جمعیتی فعلا در انتهای مرحله سوم و نزدیک مرحله چهارم انتقالی جمعیت قرار دارد و مرگ‌ومیر در ایران حدود ۵ در هزار است، اما حداقل ممکن برای هر کشوری متفاوت است و برای ایران که جمعیت جوانی هست این عدد باید حداقل حدود ۳ در هزار باشد. اما اینکه چگونه می‌توان متوجه شد مرگ‌ومیر در کشور به حداقل ممکن نرسیده است؟

کاظمی‌پور در این باره اینطور توضیح می‌دهد: زمانی مرگ‌ومیر یک جامعه به حداقل ممکن می‌رسد که مرگ‌ومیرها فقط به دلیل کهولت و سالخوردگی باشد. زمانی که مرگ‌ومیرها در جامعه‌ای به دلیل سوانح، تصادفات، مرگ‌ومیر اطفال و نوزادان و ناشی از بیماری‌های صعب العلاج یا واگیر رخ دهد، یعنی هنوز مرگ‌ومیر به حداقل ممکن نرسیده و می‌تواند از این میزان کمتر باشد. یکی از نکاتی که در ایران مطرح است این است که هنوز نتوانسته‌ایم مرگ‌ومیر را به حداقل ممکن برسانیم.

فوتی‌های تصادفات؛ علت نرسیدن ایران به مرحله چهارم انتقال جمعیت

کاظمی‌پور در پاسخ به اینکه برخی می‌گویند ایران از نظر سلامت و بهداشت و درمان در مجامع بین‌المللی در رتبه خوبی قرار گرفته و توانسته شاخص‌های مرگ‌ومیر را کاهش دهد، این اظهارات را تایید می‌کند و می‌افزاید: ایران در زمینه کاهش مرگ‌ومیر وضع خوبی دارد، اما نمی‌شود درجا زد. علت اینکه به مرحله چهارم انتقالی جمعیت نرسیده‌ایم این است که هنوز مرگ‌ومیرها در کشور ناشی از سوانح و تصادفات بالاست و این‌ نیز ناشی از نقص جاده‌ها و اتومبیل‌ها و ضعف سایر زیر بناهاست.

وی درخصوص وضعیت مرگ‌ومیرهای ناشی از سوانح و تصادفات به ارائه آماری در این زمینه می‌پردازد و می‌گوید: سالانه در کشور حدود ۳۰ الی ۴۰ هزار مرگ ناشی از تصادف وجود دارد و هرچقدر این رقم کمتر باشد بهتر است. مرگ‌ومیرهای ناشی از سوانح در کشورهای توسعه‌یافته نسبت به ایران بسیار کمتر است.

برای افزایش نرخ رشد جمعیت باید چه سیاست‌هایی اتخاذ شود؟

چهار متغیر شامل «موالید» و «مهاجرپذیری» (اثر مثبت)، «مرگ‌ومیر» و «مهاجرفرستی» (اثر منفی) در رشد جمعیت هر کشوری اثرگذار هستند و اگر دولتمردان بخواهند سیاستی در این زمینه اتخاذ کنند تا رشد جمعیت ایران به صفر و منفی نرسد، باید برای هر چهار عامل برنامه‌ریزی شود. کاظمی‌پور با بیان اینکه اگر فقط بر روی موالید تمرکز کنیم، زمانی که مرگ‌ومیر رها شده باشد و زیربناها اصلاح نشده باشد، مرگ و میر اطفال، جوانان و نوجوانان و مرگ‌ومیرهای ناشی از تصادفات افزایش می‌یابد.

وی معتقد است: در صورتی که در حالت خوشبینانه باروری افزایش یابد و به زیربناهای کشور همچون وضعیت جاده‌ها، آلودگی‌های زیست محیطی و امکانات بهداشتی پرداخته نشود، مرگ‌ومیر افزایش می‌یابد. همچنین اگر به مسائل فرهنگی و تقویت علمی دانشگاه‌ها نپردازیم مهاجرفرستی افزایش می‌یابد.

به گفته وی، در سال ۱۳۶۵، ۴۶ درصد جمعیت ایران کمتر از ۱۵ سال سن داشت و ایران از نظر جوانی جمعیت در رتبه اول قرار گرفته بود، اما پس از آن به دلیل اعمال سیاست‌های کنترل باروری از دهه ۷۰ به بعد، از مرحله جوانی جمعیت خارج شد و به مرحله میانسالی رسید. ایران از سال ۱۳۸۵ وارد مرحله پنجره جمعیتی شد. معمولا به مدت ۳۰ تا ۴۰ سال در این مرحله پنجره جمعیتی قرار دارد و سپس وارد مرحله سالخوردگی خواهد شد.

اما به اذعان این جمعیت‌شناس، هر پنجره‌ای تبدیل به فرصت نمی‌شود، زیرا زمانی پنجره می‌تواند به فرصت تبدیل شود که آن پنجره و افراد واقع در سن فعالیت، در اشتغال تام باشند و به بهره‌وری کامل برسند.

شاخص «امید زندگی» ایرانیان، حدود ۷۴ سال

این جمعیت‌شناس با تاکید بر اینکه سالمندی جمعیت پدیده‌ای حتمی است، اعلام می‌کند که تا سال ۱۴۲۰ ایران حدود ۱۱۰ میلیون نفر جمعیت دارد و حدود ۲۰ میلیون نفر از این افراد را سالمندان تشکیل خواهند داد؛ حتی اگر باروری افزایش یابد باز هم ۲۰ میلیون نفر سالمند در ایران وجود دارد.

این جمعیت‌شناس با بیان اینکه اگر تصادفات کاهش یابد از انواع ناتوانی‌ها نیز کاسته می‌شود، شاخص امید زندگی ایران را حدود ۷۴ سال و شاخص امید زندگی توام با سلامت را حدود ۴۰ الی ۴۵ سال اعلام می‌کند .